Slimste keizer van Rome maakte één grote fout

Maar Commodus weigerde zo resoluut dat Aurelius zijn zoon uiteindelijk alleen nog smeekte om in ieder geval een paar dagen te wachten voor hij terug naar Rome ging.

Zelfs dat was Commodus niet van zins. Volgens de schrijver Cassius Dio haalde hij de artsen ertoe over de dood van zijn vader te bespoedigen.

Aurelius zou dit in de gaten gehad hebben, maar verkondigde niet dat zijn zoon hem wilde vermoorden. Sterker nog: de keizer droeg zijn troepen op hun nieuwe leider te gehoorzamen.

Vervolgens bedekte de moegestreden vorst zijn hoofd en sliep hij stilletjes in.

Zo verliet Marcus Aurelius deze aarde. De heerser, die nu ook bekend is van de kaskraker Gladiator, wordt wel ‘de laatste goede keizer van Rome’ genoemd.

Hij is de enige keizer wiens diepste gedachten we kennen, want die schreef hij zelf op. Aurelius was in de eerste plaats een denker, die de wereld om zich heen wilde begrijpen en streefde naar het goede. Hij gaf iedereen het voordeel van de twijfel en verafschuwde oorlog.

Maar het lot beschikte anders. De meest vredelievende keizer belandde in een van de wreedste oorlogen van de oudheid en veroorzaakte uiteindelijk de ergste crisis van het rijk, juist omdat hij geloofde in het goede van de mens.

Marcus Aurelius is een boekenwurm

Toen Marcus Aurelius 58 jaar eerder, in 121, ter wereld kwam, floreerde het Romeinse Rijk als nooit tevoren. Drie sterke keizers hadden voor rust in het eerder zo onstuimige imperium gezorgd.

De familie van Aurelius kwam uit het huidige Spanje en was naar Rome gekomen om carrière te maken in de politiek. Op zijn derde verloor Aurelius zijn vader, Marcus Annius Verus, en werd hij door zijn gelijknamige grootvader geadopteerd.

Aurelius schreef later dat hij ‘nederigheid en mannelijkheid’ van zijn vader had geleerd, ’vroomheid en gulheid’ van zijn moeder en ‘nobelheid en kalmte’ van zijn opa.

Dankzij zijn grootvader kreeg keizer Hadrianus oog voor het pientere knaapje, dat onderwijs kreeg in allerlei vakken. En hij zoog alle beschikbare kennis op als een spons.

‘Hij besteedde zo veel aandacht aan het leren dat hij zijn lichaam verwaarloosde,’ aldus een Romeinse bron.

In een brief aan een van zijn onderwijzers gaf Aurelius het zelf toe: ‘Ik ben zo moe dat ik nauwelijks kan ademhalen.’

Maar keizer Hadrianus was onder de indruk van het enthousiasme van de leergierige jongen. Kort voor zijn dood in 138 adopteerde Hadrianus zijn opvolger, Antoninus Pius, op de voorwaarde dat hij op zijn beurt Aurelius zou adopteren en die daarmee tot zijn opvolger zou benoemen.

Door erop toe te zien dat Marcus Aurelius keizer werd, volgde Hadrianus een gebruik dat 42 jaar eerder onder Nerva in zwang was geraakt.

Vóór Nerva ging het keizerschap over van vader op zoon of naaste familie, wat een stel wrede en incompetente keizers had opgeleverd. Maar Nerva had geen zoon en adopteerde iemand die hij geschikt achtte: Trajanus. En die volgde dat voorbeeld – met groot succes.

In de jaren daarna was het Romeinse Rijk op zijn grootst, en de Pax Romana, vrede en verdraagzaamheid onder Romeins gezag, daalde neer over het rijk.

Maar vanwege de vreedzame koers die Hadrianus en Antonius Pius voeren, kregen de vele vijanden van Rome het idee dat het rijk verzwakt was. Aan de buitengrenzen werden enorme legers op de been gebracht om die theorie te testen.

Aurelius is een stoïcijn

Tijdens zijn studie was Aurelius vooral gecharmeerd van het stoïcisme, een richting in de filosofie die een eenvoudig leven voorschrijft en die zelfbeheersing en eeuwige waarden hoog in het vaandel heeft staan.

‘Hij imiteerde de kledingstijl van de filosofen en na enige tijd ook hun leefstijl. Hij studeerde in een grove mantel in Griekse stijl en sliep op de kale grond,’ schreef iemand.

Keizer Hadrianus was zo trots op Aurelius dat hij hem de bijnaam Verissimus gaf, de meest ware. Na de dood van Hadrianus trouwde Aurelius met Faustina, de dochter van keizer Antoninus Pius, en werd hij een naaste adviseur van de heerser.

In 161 stierf Antoninus Pius en werd de inmiddels 40-jarige Aurelius tot keizer uitgeroepen. Voor het eerst stond er een filosoof aan het roer.

Aurelius weigerde echter alleen te regeren. Hij eiste dat de senaat zijn aangenomen broer Lucius Verus uitriep tot medekeizer. De senatoren stemden in en de twee keizers werden geïnstalleerd.

Maar toen begon het onheil. In het oosten had de koning der Parthen, de machtige aartsvijanden van Rome in het huidige Iran, gehoord van de troonswisseling, en de jonge keizer moest op de proef gesteld worden.

Met zijn leger viel de koning het Romeinse Armenië en Syrië binnen. Omdat Aurelius zijn handen vol had aan een overstroming in Rome, stuurde hij zijn medekeizer erop af.

Lucius Verus zou het tegenovergestelde van zijn broer zijn geweest: hij was dol op lekker eten, wijn en vrouwen, en in het oosten was daaraan geen gebrek. Verus liet die kans niet schieten.

‘Toen Verus in Syrië was, leefde hij in weelde in Antiochië en Daphne,’ staat er te lezen in het werk Historia Augusta.

De veldslagen liet Verus over aan zijn legaten, terwijl de drukke Aurelius de oorlog coördineerde vanuit Rome. Desondanks behield Aurelius het vertrouwen in Verus, en in 166, toen de oorlog gewonnen was, riep hij hem terug naar Rome.

Daar kregen beiden de eretitel ‘Vader des Vaderlands’. Maar de woelige jaren waren nog niet voorbij.

Aurelius staat er alleen voor

Terwijl er in het oosten een oorlog woedde, had Marcus Aurelius zich van zijn gulle kant laten zien. De keizer bracht graan naar hongerende steden, knapte de wegen op en sprak nooit recht in zijn eigen voordeel. Zelfs de gladiatoren ontzag hij.

‘Hij vond bloedvergieten zo weerzinwekkend dat hij, als hij gladiatorengevechten bijwoonde, erop toezag dat de gladiatoren hun leven niet in de waagschaal stelden, maar met botte zwaarden vochten,’ aldus Cassius Dio.

Volgens de Historia Augusta bewerkstelligde hij met zijn consequente optreden dat ook gewone burgers zichzelf probeerden te verbeteren: ‘Zo maakte hij slechte mensen goed en goede mensen groots.’

Maar de oorlog met de Parthen was nog niet voorbij of barbaren staken de noordgrens aan de Donau over. De grootste bedreiging vormden de ruiters van de Perzische Jazygen en de Germaanse Marcomannen, die onder koning Ballomar diep doordrongen in het huidige Oostenrijk.

Bij Aquileia in Noord-Italië dreigden de fors gebouwde Germanen de Alpen binnen te dringen, de laatste verdedigingslinie van Rome. Op het laatste moment wisten Aurelius en Verus hen echter terug te dringen.

Meteen daarna diende zich een nieuwe ramp aan: de pest. De troepen van Verus hadden de ziekte vermoedelijk van de Parthen gekregen, en hij verspreidde zich snel over het rijk.

‘Van de Perzische grens tot de Rijn en Gallië liet de pest zijn litteken van ziekte en dood na,’ schreef de historicus Ammianus Marcellinus. De redenaar Aelius Aristeides voegde eraan toe dat mensen die probeerden te vluchten, dood neervielen op hun drempel.

In de steden werden de doden bij duizenden naar de overvolle begraafplaatsen gebracht. Volgens moderne experts vielen er zo’n 5 miljoen doden in de 15 jaar dat de epidemie woedde.

Onder de slachtoffers was vermoedelijk ook keizer Verus. In ieder geval stierf hij in Noord-Italië na een ziekbed van drie dagen. Marcus Aurelius was nu alleenheerser.

Aurelius bedolven onder onheil

Na de dood van Verus ging Aurelius terug naar Rome om zijn aangenomen broer te begraven. Maar opnieuw sloeg de rampspoed toe. De zevenjarige zoon van de keizer, Annius Verus, ontwikkelde een gezwel onder zijn oor, en artsen wisten zijn leven niet te redden.

Aurelius had ooit 12 kinderen gehad, maar alleen zijn zoon Commodus en vier dochters waren daar nog van over. De stoïcijn verborg zijn gevoelens en riep geen nationale rouw uit.

‘Hij was zo kalm dat verdriet of blijdschap zijn gelaatsuitdrukking nooit veranderden,’ aldus de Historia Augusta.

De plicht riep, en niet veel later trok hij weer ten strijde. De Marcomannen waren nog niet verslagen, en in 170 marcheerde Aurelius met zeker 100.000 man naar de Donau. Maar de Germanen waren voorbereid en brachten de Romeinen een pijnlijke nederlaag toe.

Aurelius liet zich echter niet uit het veld slaan.

‘Wees als de rots in zee. Golf na golf slaat ertegenaan, maar hij staat vast, en de schuimende wateren liggen aan zijn voet,’ schreef hij aan zichzelf tijdens een van de weinige rustige uurtjes aan het front.

In de twee jaar daarna staken de legionairs regelmatig de Donau over om de Marcomannen op hun eigen terrein te bevechten. In de uitgestrekte Germaanse bossen vonden geen grote veldslagen tussen legers plaats, maar vooral schermutselingen met groepjes stamleden.

De Romeinen pasten zich aan deze guerrillatactieken aan door dorpen plat te branden terwijl ze de vijand terugdreven. Het was een wrede oorlog die Aurelius zwaar moet zijn gevallen. Maar zijn plichtsbesef won het.

‘De eisen van het moment, de plicht van de dag – daar moet je altijd je energie in steken als man, als Romein,’ zei hij tegen zichzelf.

Na twee jaar van bloedige gevechten had de keizer de Marcomannen op de knieën. Maar dat betekende niet dat het vrede werd.

Aurelius verkoopt paleisschatten

Een jaar later stond Aurelius weer aan de Donau. Deze keer had hij het gemunt op de Jazygen en de Germaanse Quaden, die net als de Marcomannen het rijk telkens weer belaagden langs de rivier.

De keizer wist een vredesverdrag te sluiten met de leider van de Quaden, Ariogaesus, waarmee hij een bloedbad voorkwam. Maar toen de stam na een jaar de afspraken schond, verloor de anders zo bedaarde heerser zijn geduld.

Uit woede loofde Aurelius 1000 goudstukken uit aan degene die Ariogaesus levend bij hem bracht, en 500 aan degene die zijn hoofd afleverde. Toen het stamhoofd was gevangen, was de keizer echter weer gekalmeerd en volstond hij ermee om Ariogaesus te verbannen.

De noordelijke oorlogen kostten zo veel troepen en geld dat Aurelius slaven en gladiatoren in het leger moest opnemen. ‘Zelfs de rovers van Dalmatië en Dardanië maakte hij tot soldaten,’ meldde de Historia Augusta.

Tot opluchting van de burgers liet hij hen niet voor de rekening van de oorlogen opdraaien, maar verkocht hij de keizerlijke meubelen, het goud van het paleis en zelfs de met goud ingelegde kleding van de keizerin.

Ondertussen ging het vechten door. Om geestelijk in balans te blijven schreef Aurelius ’s avonds, als het strijdgewoel voorbij was, zijn gedachten en adviezen aan zichzelf op.

‘Moet beroemdheid je afleiden? Besef toch hoe snel alles gaat en dat de tijd vóór en na ons eindeloos is. Dan zie je in hoe hol de steun van mensen is,’ aldus de keizer.

Voor zijn naasten had hij echter minder aandacht – en dat zou Aurelius en het Romeinse Rijk fataal worden.

Aurelius heeft blinde vlek voor familie

Ondanks al het wapengekletter verzaakte Marcus Aurelius zijn plichten als keizer niet. Volgens de bronnen werd het vaak nachtwerk.

‘Hij was van mening dat als hij ook maar het kleinste detail over het hoofd zag, er kritiek zou komen op al zijn andere daden,’ schreef Cassius Dio.

Maar omdat de keizer lange tijd niet in de hoofdstad was, wist hij niet precies waar zijn gezin mee bezig was. Hij verafgoodde zijn vrouw Faustina, en weigerde te luisteren naar vrienden die hem waarschuwden dat de keizerin affaires had en dol leek te zijn op gladiatoren.

Of die geruchten klopten, is moeilijk te zeggen. Het was echter nog veel erger dat Aurelius niet opmerkte dat zijn zoon Commodus krankzinnig was. De bronnen beschrijven hoe hij al op zijn 12e tekenen van wreedheid vertoonde.

Toen zijn badwater op een dag te koud was, gaf hij bevel om de badmeester in de oven te gooien. De slaven die deze opdracht kregen, verbrandden echter stiekem een schapenvacht. Naar verluidt snoof Commodus de schroeilucht tevreden op.

Hoewel Aurelius mogelijk nooit hoorde van dit voorval, kan hij haast niet gemist hebben dat er iets niet in de haak was met zijn zoon. Toch benoemde hij Commodus tot princeps iuventutis, leider van de ridderstand, een teken dat hij van plan was hem tot zijn opvolger te benoemen.

In 175, toen de legioenen eindelijk de noordelijke stammen hadden verslagen, kreeg Aurelius het bericht dat de gouverneur van Syrië, Avidius Cassius, in opstand was gekomen.

Volgens de bronnen had de gouverneur het gerucht gehoord dat Aurelius aan een ziekte was gestorven en had hij zijn kans schoon gezien. Nu moest de keizer zich zuidwaarts spoeden om Avidius Cassius tot de orde te roepen – maar hij had hem al vergeven.

‘Ik liet het bestuur graag aan Cassius over als dat de staat ten goede kwam,’ zei hij tegen de troepen, die hij verzocht de verraders mild te behandelen.

Niet lang daarna kwam het nieuws binnen dat Cassius was gedood door zijn eigen soldaten.

Aurelius begaat een blunder

Toen Marcus Aurelius in 176 terugkeerde, benoemde hij Commodus tot consul en korte tijd later tot medekeizer. En toen de Marcomannen een jaar later opnieuw in opstand kwamen, nam Aurelius hem mee.

Commodus was er dan ook bij toen de inmiddels grijze keizer in 180 de Marcomannen definitief versloeg. Nu moest hun grondgebied een provincie worden opdat ze zich nooit meer zouden roeren.

Het zou echter anders lopen. Marcus Aurelius overleed op 17 maart 180, waarschijnlijk een handje geholpen door zijn zoon, die de troon overnam en de troepen meteen naar huis stuurde.

De schrijver Cassius Dio treurde om het verlies van de wijze keizer, die zo veel had geleden: ‘Maar ik bewonderde hem juist nog meer, want ondanks al die problemen overleefde hij zichzelf en hield hij het rijk overeind.’

Dat laatste klopt niet helemaal. De benoeming van Commodus leidde tot 100 jaar van crisis, waarin het Romeinse Rijk op zijn grondvesten schudde. Marcus Aurelius was verantwoordelijk. Bij de belangrijkste beslissing van zijn leven had de stoïcijn naar zijn gevoelens in plaats van zijn verstand geluisterd.