Orgiën beschermden Athene tegen burgeroorlog
Het jaarlijkse festival voor de wijngod Dionysos was een overdadig spektakel met theater, eetfestijnen, seksuele uitspattingen – en heel veel politiek. Het festival beschermde Athene ook tegen interne conflicten.
Volgens de Griekse mythologie werd Dionysos geboren uit een affaire tussen oppergod Zeus en de Thebaanse prinses Semele.
Op deze lentedag in 450 v.Chr. klinkt er gelach en zang. De wind verspreidt de verleidelijke geur van wijn.
Een stoet dronken, wellustige mannen en vrouwen passeert de stadspoort van Athene. Het festival van de wijngod Dionysos is begonnen: vier dagen met theaterwedstrijden voor de beste Griekse schrijvers, heel veel wijn en seksuele uitspattingen.
Vooraan in de optocht wordt het beeld van Dionysos meegedragen, kostbaar gekleed en gedrenkt in wijn. Eerder die dag hebben de Atheners buiten de stadsmuur stieren, schapen en geiten aan hem geofferd.
Nu gaat de stoet naar het theater, waar het beeld tijdens het festival een ereplek krijgt. Jonge maagden dragen kruiken met wijn en manden vol fruit, als symbool van de vruchtbaarheid van de god en het geloof dat dankzij hem de wijnranken van de boeren groeien.
Op wagens, gefinancierd door rijke inwoners, bevriende stadstaten en het Atheense stadsbestuur, staan gigantische fallussen.
Toeschouwers begroeten de manshoge vruchtbaarheidssymbolen met enthousiast gejuich en applaus.
Geldschieters concurreren om wie de indrukwekkendste falluswagen heeft gesponsord en in de maanden voor het festival is het vak van fallusbouwer buitengewoon lucratief.
De wagens worden gevolgd door uitbundig dansende mensen met zelfgemaakte fallussen. Deze zijn een stuk kleiner dan die op de wagens, maar hebben toch zulke abnormale proporties dat ze op lange palen meegedragen worden.
Volgens de filosoof Heraclitus (540-480 v.Chr.) is het een bijzonder ritueel: ‘Alleen tijdens dit feest is de fallus geen taboe.’
Op het festival is sowieso alles anders en storten de gewoonlijk zo gematigde Atheners zich in een orgie van drank, eten en seks.
Een vreemde god
De jaarlijkse feestdag voor de god Dionysos werd ingesteld tijdens het bewind van de tiran Pisistratus (561-527 v.Chr.).
Het festival was ongelooflijk populair en bleef bestaan toen de tirannie in Athene omstreeks het jaar 500 v.Chr. plaatsmaakte voor de democratie. Het festival werd groter en invloedrijker door de populaire theaterwedstrijden die tegelijkertijd werden
gehouden en waar de traditie van het Griekse drama van afstamt. De tragedies uit de Griekse oudheid die we nu nog kennen – waaronder Oedipus – gingen allemaal ongeveer 2500 jaar geleden in première tijdens dit festival.
De inwoners van Athene waren niet onmiddellijk enthousiast over Dionysos. Ze maakten kennis met de god toen de stad Eleutherae in circa 530 v.Chr. onder Atheens bewind kwam te vallen.
De oude Griekse mythen vertellen hoe de inwoners van Athene de nieuwe god met minachting behandelden, en vervolgens werden afgestraft voor hun arrogantie.
Volgens de mythe dreven de mannen van Athene de spot met een beeld van Dionysos, waarna ze een aandoening kregen die hen impotent maakte.
Alleen door een overdadig offerfeest te houden konden ze van deze geslachtsziekte genezen.
Tijdens het Dionysosfeest vonden er elke avond overal in Athene bij mensen thuis symposia plaats.
Dionysos heeft twee gezichten
Uit de mythe blijkt dat het even duurde voor de inwoners van Athene de nieuwe god omarmden.
Volgens onderzoekers komt de Dionysoscultus oorspronkelijk uit het Midden-Oosten, en voor Athene had de god iets exotisch.
Want naast wijn is Dionysos ook de god van het theater, de vermomming en de dubbelheid.
In oude Griekse geschriften lees je dat de priesteressen van de Dionysoscultus de fanatiekste van heel Griekenland waren; ze stonden bekend om hun dronkenschap, het villen van levende dieren, het eten van mensenvlees en zelfs kindermoord.
Dit illustreert dat de Griekse wijngod zowel genot als pijn vertegenwoordigde.
Zijn feest had eveneens een dubbele functie. Naast dat de losbandigheid werd gevierd, had het festival ook serieuze, politieke doeleinden.
Festival trekt diplomaten aan
Terwijl de gewone Athener uitzag naar het festival vanwege het toneel, de wijn en de losbandige vrouwen, wilde het stadsbestuur er iets heel anders mee bereiken.
De archonten, de hoogste gezagdragers van de stad, zagen het feest als een kans om hun eigen positie en die van de stad te versterken.
Het festival werd aan het begin van de lente gehouden – als het vaarseizoen van start ging. Daardoor konden rijke burgers en diplomatieke vertegenwoordigers van bevriende stadstaten op bezoek komen.
En dat deden ze in groten getale. Het evenement bood het stadsbestuur dus de gelegenheid verdragen te verlengen of nieuwe overeenkomsten aan te gaan met de vele bezoekende diplomaten.
Stad feliciteert zichzelf in theater
Om goede zaken te doen was het van belang indruk te maken op de bezoekers.
Daarom zaten de diplomaten altijd op de eerste rang in het reusachtige Dionysostheater ten zuiden van de Akropolis, waar de Atheners op de tweede dag van het festival bij elkaar kwamen. Hier werden de toneelspelen ingeleid met een aantal ceremoniën.
Eerst werd het staatsburgerschap aan nieuwe burgers uitgereikt. Atheense mannen die geen ouders hadden kregen de karakteristieke soldatenuitrusting van de hopliet aan.
Dit ritueel liet zien dat de stad de verantwoordelijkheid voor deze mannen op zich nam door volwaardige burgers van hen te maken.
Zo werden inwoners en gasten eraan herinnerd dat Athene voor zijn mensen zorgde.
Vervolgens werden de sponsors van de theaterstukken geëerd en kregen ze een vergulde krans op hun hoofd.
De sponsors financierden de koorzangers, musici en kostuums, maar de schrijvers en acteurs werden door de stadstaat Athene betaald.
Op die manier hield het stadsbestuur de controle over de toneelstukken, die de stad in een goed daglicht moesten stellen tegenover burgers en gasten. De stukken werden dan ook zorgvuldig geselecteerd.
Ten slotte werden burgers die de stad dat jaar nieuwe gebouwen of schepen hadden geschonken, geëerd.
Dit was een belangrijk deel van de ceremonie, zoals de staatsman Demosthenes (384-322 v.Chr.) het formuleerde: ‘Iedereen die er getuige van is, wordt gestimuleerd zich in te zetten voor de stad, en degene die zijn dankbaarheid betoont hoger te achten dan degene die wordt bekroond.’
Het was een simpele rekensom voor de stad: streel de eerzucht van de rijken door ze publiekelijk te huldigen – en krijg er gulle giften voor terug.
Feesten voorkomt burgeroorlog
Athene besteedde kapitalen aan het Dionysosfestival. Zelfs in tijden van crisis en oorlog had het feest een gigantisch budget.
Slechts één keer in zijn bestaan, toen Athene na de Peloponnesische Oorlog in 404 v.Chr. aan de rand van de afgrond stond, werd het festival afgelast.
Historici berekenden dat het bedrag dat de stad eraan uitgaf gelijkstond aan een tiende van het jaarlijkse vlootbudget. De vloot telde op zijn hoogtepunt 400 schepen en 80.000 man.
Dat geld was echter goed besteed, want het festival haalde de angel uit de constante interne conflicten waardoor een burgeroorlog steeds in de lucht hing.
Toen de hervormer Clisthenes rond 500 v.Chr. de democratie invoerde, verdeelde hij de Atheners in tien fylen of stammen, die elk een dwarsdoorsnede van de samenleving vormden – door de sociale en economische lagen heen.
De stammen moesten elkaar in toom houden en hadden tegelijk gezamenlijk het belang om de stad te beschermen.
In de periode vóór de democratie werd de stad bestuurd door autocratische tirannen, en het stadsbestuur was bang dat die slechte tijden zouden terugkeren als de stammen elkaar bestreden.
Het Dionysosfestival moest de druk van de ketel halen.
Het gaf de Atheners een uitlaatklep voor hun frustratie en smeedde vriendschappen tussen mensen uit verschillende maatschappelijke lagen.
Eetfestijn gaat over in orgie
Na afloop van de theaterstukken vonden er zogeheten symposia plaats. Voor de rijke elite waren dit overdadige feesten, maar de gewone burgers van Athene konden er ook wat van.
Het vlees van de offers werd onder alle inwoners verdeeld en de wijnoogst van het vorige seizoen was net gegist. Er was voor iedereen dus eten en drinken in overvloed.
De meeste huizen in Athene hadden een speciaal vertrek voor symposia. Vaak was dit de enige kamer in huis met een stenen vloer, waardoor hij goed schoon te maken was.
Dat was belangrijk, want op symposia lieten de genodigden zich helemaal gaan. Ze morsten op de grond, knoeiden met hun eten en gaven niet zelden over.
De maaltijd ging gepaard met vermaak in de vorm van dans en muziek, waarna de deelnemers zich overgaven aan meer vleselijke lusten.
Echtgenotes en dochters waren daarom niet welkom op symposia – de enige vrouwen op het feest waren betaalde fluitspeelsters en prostituees.
Wie voor een symposion uitgenodigd werd, moest bereid zijn om zeer intieme vriendschappen te sluiten.
De climax van de avond was namelijk een orgie, waarbij de gasten ook elkaar niet uit de weg gingen.
Op vazen en drinkbekers uit de oudheid worden deelnemers aan een symposion vaak afgebeeld als saters, wezens met het lichaam van een man en een bokkenstaart en -poten.
Deze mythologische saters waren een klassiek symbool van Dionysos, dat illustreerde hoe mensen zich gedroegen als ze veel wijn dronken.
Een Griekse uitdrukking luidde dan ook: ‘Ik haat een drinkebroer met een goed geheugen.’
Die uitspraak geeft aan dat de gasten van een symposion met enige regelmaat de maatschappelijke conventies braken – maar dat ze daarvoor niet verantwoordelijk werden gehouden als ze gedronken hadden.
Deelnemers van een symposion vermaakten zich met prostituees en elkaar.
Kanttekeningen bij uitspattingen
De meeste mensen waren dol op het Dionysosfestival, maar er waren ook tegengeluiden.
Een van de critici was de filosoof Apollonius van Cyrene in Libië, die de Atheense mannen hekelde om hun losbandige gedrag.
‘Het lijkt erop dat de Atheners trouw zweren aan het genot in plaats van het gezin en aan de fallus in plaats van de wapens,’ mopperde hij.
De critici waarschuwden ook tegen de vermenging van theater en politiek. In het theater ging het publiek helemaal op in de voorstelling en werden er allerlei opmerkingen naar de bühne geslingerd.
De filosoof Plato sprak zijn bezorgdheid daarover uit toen hij de Atheners in het theater beschreef als manipuleerbare schapen die geen onderscheid konden maken tussen spel en werkelijkheid.
Zijn zorg was dat de burgers van Athene ook de volksvergadering als een theaterspel zouden zien, omdat de debatten daar vaak uitliepen op een klucht.
Uitkijken naar het volgende feest
Ondanks de kritiek bleef het festival populair.
De laatst bekende winnaar van de theaterwedstrijd werd uitgeroepen in 154 v.Chr. Al die jaren bleef Athene de wijngod en zijn eigen bestaan vieren.
Terwijl het stadsbestuur met behulp van theater politiek bedreef, verlustigden de burgers zich aan eten, wijn, seks en vermaak. Het succes van het Dionysosfestival zat hem in de combinatie van verbinding en politiek nut.
Als na vijf dagen de mist optrok in de hoofden van de Atheners, bleef er een positief gevoel hangen.
Het Atheense charmeoffensief creëerde patriottisme en verdraagzaamheid onder de burgers, die aanhielden tot het volgende festival.