Het echte House of the Dragon: Cleopatra’s rijk was gebouwd op moord en incest

De regeertijd van de Ptolemaeën was één groot jachtseizoen, waarbij de familieleden de prooi waren. Niemand kon zich veilig wanen.

Een ander kenmerk van de dynastie was het gebrek aan fantasie bij de keuze van voornamen. Alle 14 mannelijke heersers heetten Ptolemaeus, terwijl zeven van de vrouwelijke de naam Cleopatra droegen.

Daarnaast had de familie de neiging tot inteelt: broers, zussen, vaders en moeders trouwden met elkaar – al voorkwam dat niet dat ze elkaar later de hersens insloegen.

Elke generatie kreeg er weer een paar erfelijke gebreken bij, terwijl het morele verderf toenam. En in het machtsspel deden de vrouwen zeker niet onder voor de mannen.

De Ptolemaeën zouden dus zonder meer het voorbeeld geweest kunnen zijn voor de succesvolle fantasyserie House of the Dragon, alleen ging het er in hun tijd in Egypte nóg wilder aan toe.

Zoon startte incestimperium

In 282 v.Chr. lag Ptolemaeus I op zijn sterfbed in de hoofdstad Alexandrië. De koning had een lang leven achter de rug: 84 jaar worden was niet voor iedereen weggelegd, en de vroegere generaal van Alexander de Grote kon tevreden terugkijken.

Niet alleen had hij grootse prestaties neergezet met het Macedonische leger, dat in nog geen 20 jaar het hele oostelijke Middellandse Zeegebied had veroverd, hij was ook koning van Egypte geworden en had het oude land van de farao’s omgevormd tot het rijk van de Ptolemaeën.

Nu was de tijd daar om de troon door te geven aan zijn zoon.

‘Het is een grotere eer om de vader van een koning te zijn dan een koninkrijk te hebben,’ zei de oude heerser volgens de schrijver Marcus Justinus.

Het gebrek aan creativiteit leverde echter moeilijkheden op, want er moest een manier komen om zoon Ptolemaeus van vader Ptolemaeus te onderscheiden.

Zoonlief werd dus aangesproken als ‘koning Ptolemaeus, zoon van Ptolemaeus’. Probleem opgelost.

De toekomst zag er zonnig uit voor de dynastie, maar een paar jaar na de dood van de eerste Ptolemaeus begon de ellende.

Ptolemaeus II had de erfopvolging veiliggesteld met drie kinderen toen zijn oudere zus Arsinoë in 275 v.Chr. terugkeerde naar Alexandrië na twee mislukte huwelijken met vorsten.

Ze had een gewiekst plan: ze wilde opnieuw koningin worden, deze keer samen met haar broer.

Daarom beschuldigde ze de koningin, de echtgenote van Ptolemaeus II, van verraad. De koning trapte erin, liet zich scheiden en stuurde zijn ex-vrouw het land uit. Toen zijn zus voorstelde met hem te trouwen, hapte hij meteen toe.

Omdat broers en zussen ook in de tijd van de farao’s regelmatig met elkaar waren getrouwd, zagen de priesters en hovelingen er geen been in.

Voor de Griekse en Macedonische onderdanen van Ptolemaeus was het incestueuze huwelijk echter een schande. En tot hun ergernis liet de koning zich ook nog eens aanbidden als een godheid met de bijnaam Philadelphus – minnaar van broers en zusters.

De Griekse dichter Sotades, die deel uitmaakte van de grote Griekse gemeenschap in de Ptolemaeïsche hoofdstad Alexandrië, schreef in een obsceen gedicht aan de koning: ‘Je steekt je lans in een ongelukkig gat.’

Ptolemaeus II kon er niet om lachen. Op bevel van de koning werd de lolbroek in een loden kist gedaan en in zee gegooid.

De kritiek verstomde, en broer en zus hadden een gelukkig huwelijk.

Vanaf dat moment werd het hofleven van de Ptolemaeën alleen nog maar gekker.

Koning liet familie uitmoorden

In 246 v.Chr. voelde Ptolemaeus dat zijn leven ten einde liep. Hij had zijn Egyptische rijk fors uitgebreid, maar nu was de oude koning zo dik en ziek dat hij rondgedragen moest worden.

Jaloers keek hij naar de gezonde bedelaars, die in hun vodden op het strand lagen te slapen.

‘Wat een zielige koning ben ik, omdat ik niet een van deze mannen ben,’ zei de koning, waarna de dood hem inhaalde.

Zijn opvolger Ptolemaeus III, bijgenaamd Euergetes (de weldoener), was een zoon uit het eerste huwelijk van zijn vader en dus geen product van inteelt.

Zijn vrouw was Berenice, de dochter van zijn halfbroer, de heerser van de stadstaat Cyrene in het huidige Libië. Ze was weduwe geworden nadat ze haar man en haar moeder had laten ombrengen – ze had de twee samen in bed aangetroffen.

De inwoners van Alexandrië waren blij met hun nieuwe koningin:

‘Een prachtige misdaad, die je je prins heeft opgeleverd,’ schreef de dichter Callimachus.

Het huwelijk en het bewind van Ptolemaeus III en Berenice waren behoorlijk geslaagd. Het ergste wat hun overkwam, was de geboorte van Ptolemaeus IV.

De vierde Ptolemaeus was ronduit een monster. Hij kwam in 222 v.Chr. op zijn 20e op de troon na de dood van zijn vader, maar volgens de bronnen hield hij zich voornamelijk bezig met drinken en feesten.

‘Hij zag zijn bewind als een eeuwig feest,’ mopperde de schrijver Polybius.

Hij was zo makkelijk te manipuleren dat zijn moeder Berenice zich de ogen uit het hoofd schaamde voor de strapatsen van haar eerstgeborene.

Er gingen al snel geruchten dat Berenice Ptolemaeus wilde vervangen door zijn jongere broer Magas. Ptolemaeus reageerde met een preventieve zuivering.

Eerst liet hij zijn oom liquideren, en daarna was broerlief aan de beurt, die in heet water werd verbrand in zijn badkuip. En een portie gif rekende af met moeder Berenice.

Vervolgens nam Ptolemaeus IV de bijnaam Philopater aan – vaderminnaar, mogelijk omdat zijn vader een van de weinige familieleden was die hij niet had vermoord.

Een jaar na het bloedbad huwde Philopater zijn oudere zus Arsinoë, en al snel was er een troonopvolger, uiteraard Ptolemaeus.

Broers vechten om de troon

Het bewind van Philopater eindigde zoals het was begonnen: bloedig. De koning dronk zich op zijn 39e dood, maar zijn naaste adviseur Sosibios en zijn minister Agathocles hielden het sterfgeval geheim. Ze waren bang dat koningin Arsinoë III de macht zou grijpen en lieten haar stilletjes uit de weg ruimen.

Toen de moordenaars alle touwtjes stevig in handen hadden, maakte Agathocles de twee sterfgevallen bekend terwijl hij krokodillentranen huilde en riep hij de minderjarige Ptolemaeus V uit tot regent.

Niemand geloofde dat de koningin een natuurlijke dood gestorven was, en na een korte burgeroorlog bestormden de burgers van Alexandrië het paleis.

Agathocles werd gedood, waarna de menigte zijn zus, vrouw en kinderen doodsloeg op de binnenplaats.

‘Telkens als een van hen op de grond viel, werden de ledematen een voor een afgerukt,’ aldus Polybius.

In 197 v.Chr. kon Ptolemaeus V officieel gekroond worden. Hij was nog maar 14 en stierf al 15 jaar later, dus deze koning richtte relatief weinig schade aan. Zijn belangrijkste wapenfeit was zijn huwelijk met Cleopatra I uit het Seleucidische Rijk ten oosten van Egypte.

Het echtpaar kreeg drie kinderen, één Cleopatra en twee Ptolemaeussen, die toen ze opgegroeid waren verwikkeld raakten in een bizar driehoeksdrama. De oudste zoon was nummer zes in de opvolging, en toen hij een vrouw nodig had, koos hij volgens de traditie voor zijn zus Cleopatra.

Toen Ptolemaeus VI en Cleopatra II in 170 v.Chr. op de troon kwamen, kregen ze gezelschap van hun broertje. Het idee was dat de broers en zus Egypte zouden verenigen, maar het tegenovergestelde gebeurde.

De jonge Ptolemaeus at en dronk de hele dag, en toen hij een forse buik had opgebouwd, gaven de Alexandrijnen hem de bijnaam Physcon: vetklep. Ook zijn honger naar macht was groot, en al snel sloegen de broers elkaar de hersens in.

Physcon verloor de machtsstrijd en mocht de scepter zwaaien over een westelijk uithoekje van het rijk, terwijl Ptolemaeus VI heel Egypte regeerde. Maar gelukkig voor Physcon en helaas voor Egypte sneuvelde Ptolemaeus VI in 145 v.Chr. tijdens een veldslag.

Physcons bloedige bruiloft

De dood van zijn broer was goed nieuws voor Vetklep, die zijn kans schoon zag om heerser van het hele rijk te worden.

Maar toen hij Alexandrië bereikte, was weduwe Cleopatra II bezig haar zoon Ptolemaeus VII op de troon te krijgen om met hem samen te regeren.

We weten niet of Ptolemaeus VII ooit gekroond werd, maar in ieder geval regeerde hij niet lang. Physcon haalde zijn zus over met hem te trouwen, zodat zij samen op de troon konden plaatsnemen.

Physcon had echter een bloedige bruiloft gepland om ervoor te zorgen dat zijn neefje nooit koning zou worden.

‘Op zijn eigen bruiloft vermoordde hij de jongeman tijdens het feestgedruis en de huwelijksriten, waarna hij in het bed van zijn zuster klom, terwijl het bloed van haar zoon nog van hem afdroop,’ meldde de kroniekschrijver Justinus.

En van samen regeren was ook geen sprake. Als Ptolemaeus VIII heerste Vetklep vanaf 144 v.Chr. in zijn eentje over Egypte.

De koning was het al snel zat om het bed te delen met zijn grote zus, die al boven de 40 was. Hij liet zijn oog vallen op de dochter van haar en hun oudere broer, Cleopatra III, die hem ook wel zag zitten.

Ze trouwden, hoewel Physcon al was gehuwd met haar moeder. Omdat de koning zich niet wilde laten scheiden, had hij nu twee echtgenotes van wie hij familie was.

Ptolemaeus VIII was volgens de schrijver Athenaeus inmiddels zo dik ‘dat zelfs de langste arm niet om zijn buik paste’. En tot overmaat van ramp ontving de koning zijn gasten steevast in een doorzichtig gewaad.

Uiteindelijk hadden de Alexandrijnen tabak van de heerser, die met zijn jongste vrouw naar Cyprus vluchtte. Zijn oudste echtgenote, Cleopatra II, trad aan als regentes.

Vetklep was zo woedend over dit verraad dat hij uit wraak hun zoon liet ombrengen.

‘Hij liet het lijk in stukken in een kist doen, die hij de moeder schonk op de verjaardag van de jongen,’ aldus Justinus.

Heel Egypte haalde opgelucht adem toen het vadsige lijf van de koning er in 116 v.Chr. de brui aan gaf.

Cleopatra’s vliegen elkaar in de haren

Ptolemaeus VIII Physcon kreeg in totaal vijf kinderen, twee jongens en drie meisjes, die elkaars bloed wel konden drinken. Er was dus materiaal genoeg voor nog tientallen jaren van intriges, nu met de dames in de hoofdrol.

De eerste vrouw van Physcon, Cleopatra II, stierf kort na hem. In haar testament gaf de koningin Cleopatra III de keuze wie van hun twee kinderen Egypte samen met haarzelf zou gaan regeren: Ptolemaeus of Ptolemaeus.

Cleopatra III zag het meeste in haar jongste zoon, maar het leger en het volk hadden liever de oudste, en de koningin ging akkoord. In 116 v.Chr. werd de eerstgeboren zoon gekroond als Ptolemaeus IX.

Het volk gaf hem de bijnaam Lathyros, Kikkererwt, waarschijnlijk omdat hij het ronde postuur van zijn vader geërfd had.

Kikkererwt was een jaar eerder getrouwd met zijn zus Cleopatra IV, die het maar niets vond dat haar moeder de troon met hem moest delen.

Moeder en dochter raakten zodanig gebrouilleerd dat de koningin Kikkererwt overhaalde zich te laten scheiden en te hertrouwen met zijn kleine zus Cleopatra Selene.

Woedend omdat ze aan de dijk gezet was, vertrok Cleopatra IV naar het Seleucidische Rijk, waar ze aan haar eind kwam. Haar oudere zus Tryphaena was koningin, en toen Cleopatra zich bemoeide met de erfopvolging, stuurde Tryphaena troepen op haar zusje af, die haar toevlucht had gezocht in een tempel.

‘Omdat de soldaten haar niet naar buiten konden slepen, hakten ze haar handen af, waarmee ze zich vastklampte aan het beeld van de godin,’ aldus Justinus.

Volk lyncht Ptolemaeus XI

In Egypte was alles evenmin pais en vree: na het vertrek van Cleopatra IV regeerde Cleopatra III het rijk zonder haar zoon Kikkererwt, die officieel mederegent was.

Toen die daarover klaagde, bedacht de koningin een sluwe list: ze hielp het gerucht de wereld in dat haar zoon haar wilde ombrengen, en al snel had zich een woedende menigte verzameld voor het paleis in Alexandrië.

‘Dood aan de moedermoordenaar!’ werd er gescandeerd, al had de koning niets misdaan.

Uit vrees voor zijn leven nam Kikkererwt de wijk naar Cyprus, waarna de koningin zijn broertje liet kronen tot Ptolemaeus X.

Dat had ze beter niet kunnen doen, want Ptolemaeus was nog machtsbeluster en wraakzuchtiger dan zijn moeder. Hoewel ze hem op de troon had geholpen, liet hij haar in 101 v.Chr. executeren.

Vervolgens trouwde hij met de dochter van zijn broer Kikkererwt, Berenice III. De koning was echter gehaat bij het volk, dat hem in 88 v.Chr. verjoeg.

Zijn plaats werd ingenomen door zijn zoon Ptolemaeus XI, die meteen trouwde met zijn stiefmoeder, koningin Berenice III. Maar die was van middelbare leeftijd, en de jonge vorst was haar al gauw zat.

Al na 19 dagen vermoordde hij zijn stiefmoeder. Hij had haar populariteit onder de Alexandrijnen echter stevig onderschat.

De burgers hadden genoeg van de krankzinnige heersers die elkaar voortdurend te lijf gingen. Een menigte trapte de deuren van het paleis in, en samen met de bewakers sleurden ze Ptolemaeus XI naar buiten.

Het geschreeuw van de doodsbange koning ging door merg en been toen de woedende Alexandrijnen hem naar het sportveld brachten. Daar werd Ptolemaeus XI onder luid gejuich in mootjes gehakt.

Bastaardkoning koopt Caesar om

Het lynchen van Ptolemaeus XI in 80 v.Chr. was een duidelijk signaal dat de tijd van de Ptolemaeën er bijna op zat, maar in feite vertoonde hun bewind al tientallen jaren scheurtjes.

Tijdens hun interne strubbelingen hadden de leden van het koningsgeslacht steeds opnieuw steun gezocht bij de grootmacht aan de overkant van de Middellandse Zee: het Romeinse Rijk. De Romeinse senatoren lieten zich echter goed betalen, en het gerucht ging dat ze Egypte zelfs wilden inlijven.

Uit vrees voor de Romeinse plannen vervingen de Alexandrijnen de vermoorde koning door een bijzondere kandidaat. Ptolemaeus XII, die in 80 v.Chr. op de troon kwam, was een onechte zoon van de overleden Ptolemaeus Kikkererwt.

De Romeinen hadden niet met de benoeming ingestemd, dus de ‘bastaard’, zoals hij door sommige burgers werd genoemd, wist dat hij het Romeinse Rijk te vriend moest houden, wilde hij op de troon blijven.

Ptolemaeus XII nam geen halve maatregelen om een wit voetje te halen in Rome. Hij verhoogde de belastingen en gaf enorme bedragen uit aan het omkopen van Romeinse politici.

In 59 v.Chr. betaalde hij zelfs de machtige veldheer en consul Julius Caesar 6000 talenten – de volledige jaaropbrengst van de Egyptische staat – om een plekje op de lijst van speciale vrienden en bondgenoten van Rome te krijgen.

Caesar gaf de koning wat hij wilde, en terwijl de hoge heren in Rome baadden in het Egyptische goud en zilver, was de machtspositie van Ptolemaeus veiliggesteld.

De bastaardkoning kreeg vijf kinderen met zijn vrouw Cleopatra V. Twee van hen werden koning, maar een van zijn dochters zou haar naam onsterfelijk maken.

Cleopatra slaat machtige Romeinen aan de haak

In zijn testament benoemde Ptolemaeus XII in 51 v.Chr. zijn zoon Ptolemaeus XIII tot zijn opvolger. En zoals het een lid van de Ptolemaeën betaamde, had hij de echtgenote van de jonge koning al aangewezen: zijn oudere zus Cleopatra VII.

Zij was dé Cleopatra, en al vanaf het begin palmde ze iedereen in met haar sprankelende persoonlijkheid en welbespraaktheid.

De Romeinse historicus Cassius Dio beschreef Cleopatra als ‘een vrouw van overweldigende schoonheid’, en volgens de Griek Plutarchus kon ze ‘moeiteloos overschakelen op elke gewenste taal’.

Haar jongere broer Ptolemaeus XIII, 11 jaar oud nog maar, werd volledig in de schaduw gesteld, maar zijn hoveling Pothinus, een eunuch, liet zich niet inpakken door Cleopatra’s looks.

Pothinus wilde de koningin uit de weg ruimen om zelf meer macht te krijgen, en in 49 v.Chr. haalde hij Ptolemaeus XIII over zijn zus van de troon te stoten.

Cleopatra vluchtte naar Syrië, waar ze een leger op de been bracht. Ze ging op weg naar Egypte om haar broer te verslaan, maar voordat de burgeroorlog een feit was, voer Julius Caesar Alexandrië binnen met zijn vloot.

Hij wilde dat broer en zus de strijdbijl zouden begraven, maar Cleopatra trok haar eigen plan.

Ptolemaeus had ervoor gezorgd dat Caesar en Cleopatra elkaar niet konden ontmoeten door de verblijfplaats van de Romein te laten bewaken. Cleopatra verstopte zich in een tapijt en liet zich naar Caesar toe smokkelen.

Met gevoel voor dramatiek rolde ze voor zijn neus uit het tapijt.

‘Naar verluidt werd Caesar verleid door de list van Cleopatra, want ze ontpopte zich als een sluwe, ondeugende vrouw,’ schreef Plutarchus.

Cleopatra lokte Caesar het bed in, en met hulp van de machtige Romein kwam ze weer aan de macht in Egypte.

Terwijl de eunuch Pothinus werd geëxecuteerd, verdronk Ptolemaeus XIII in de Nijl. Kwam dat even goed uit.

Dynastie eindigt met zelfmoord

Eenmaal op de troon trouwde Cleopatra met haar jongere broer, de 12-jarige Ptolemaeus XIV.

Officieel regeerden broer en zus samen, maar zij had duidelijk de broek aan – tenzij ze een bezoek bracht aan Rome om haar minnaar Julius Caesar te ontmoeten.

In de zomer van 47 v.Chr. baarde Cleopatra een Ptolemaeusje met Romeins bloed in de aderen. Hij werd Caesarion genoemd, kleine Caesar.

De komst van de nieuwe troonopvolger was slecht nieuws voor Ptolemaeus XIV. Al drie jaar later stierf hij – mogelijk werd hij vergiftigd door Cleopatra, die haar driejarige zoontje meteen benoemde tot mederegent.

Toen Caesar datzelfde jaar vermoord werd in Rome, wierp Cleopatra zich in de armen van zijn tweede man, Marcus Antonius, die na de dood van Caesar in Rome aan de touwtjes trok.

Antonius viel als een blok voor Cleopatra, die haar kans schoon zag. Haar zus Arsinoë was de enige van haar broers en zussen die nog leefde en vormde daardoor een bedreiging voor haar bewind.

De koningin haalde haar nieuwe minnaar over haar te laten vermoorden.

Maar zelfs de sterke en invloedrijke Marcus Antonius kon de koningin en het Ptolemaeïsche rijk niet voor de val behoeden. In 31 v.Chr. verloor hij een machtsstrijd van Octavianus, de latere keizer Augustus.

Cleopatra probeerde haar hachje en haar koninkrijk te redden door Octavianus om te kopen, en toen dat niet werkte, probeerde ze hem te verleiden. De inmiddels al wat oudere koningin maakte echter geen enkele indruk op de aanstaande keizer.

‘Ze wond de twee grootste Romeinen om haar vinger, maar de derde werd haar ondergang,’ schreef Cassius Dio.

Toen haar schoonheid en welbespraaktheid haar in de steek hadden gelaten, pleegde Cleopatra zelfmoord, naar verluidt met een slangenbeet.

Enkele weken later executeerde Octavianus de 16-jarige Caesarion, waarmee hij het doodvonnis van de Ptolemaeën tekende.

Na 275 wilde jaren met de ene na de andere gestoorde koning werd Egypte ingelijfd bij het Romeinse keizerrijk.