In de beroemde strip Asterix volgen we een Keltisch volk in Frankrijk, de Galliërs, die zich weigeren te laten onderwerpen door Julius Caesar en zijn Romeinse legionairs.
De hoofdpersonen zijn de Galliërs Asterix en zijn beste vriend Obelix. En Obelix is in veel opzichten de belichaming van de clichés over de Kelten die al ruim 2500 jaar de ronde doen.
Obelix is groot en dik en draagt niet veel kleren. Hij is dol op eten en wijn, maakt veel lawaai en slaat met het grootste gemak zelfs de sterkste Romeinse soldaat tot moes.
Als je de schriftelijke bronnen van de Romeinen en Grieken mag geloven, leken de meeste Kelten sprekend op Obelix.
De Galliër Vercingetorix geeft zich over aan de Romeinse legerleider en latere dictator Julius Caesar. Schilderij van Lionel Royer uit 1899. Vercingetorix was een Gallische hoofdman die het laatste bastion van de Galliërs, Alesia in het huidige Frankrijk, dapper verdedigde. Caesar en zijn legionairs wisten de strijders echter uit te hongeren.
Deze teksten beschrijven de Kelten als forsgebouwde druktemakers die vaak poedelnaakt vochten en brulden en schreeuwden terwijl ze de vijand met doodsverachting aanvielen.
Tussen circa 500 v.Chr. en 800 n.Chr. hadden de Kelten de naam dappere strijders te zijn op het slagveld, maar ze golden ook als onbehouwen zuiplappen – ‘onbeheerst en chaotisch’, zoals de Griekse filosoof Aristoteles hen beschreef.
Maar wie waren die maffe Kelten, die over heel Europa uitwaaierden om daarna vrijwel geheel te verdwijnen? Daarover lees je meer in dit artikel.
Kelten waren verschillende volken
De Kelten waren niet één volk – ‘Keltisch’ is eerder een overkoepelende term voor tal van bevolkingsgroepen die in de ijzertijd en de eeuwen daarna in Centraal- en West-Europa leefden.
De Kelten spraken vermoedelijk talen die zodanig op elkaar leken dat de stammen elkaar konden verstaan.
Het is echter maar de vraag of de Kelten zichzelf als één volk met een gezamenlijke cultuur beschouwden.
Waarschijnlijk zag elke Kelt zichzelf vooral als lid van een bepaalde stam of clan.
De Kelten lieten vrijwel geen schriftelijke bronnen na waaraan we informatie over hun cultuur, taal en samenleving kunnen ontlenen.
De Kelten waren beroemd en berucht om hun strijdtrompet, de carnyx. Deze komt uit Tintignac in Midden-Frankrijk en werd tussen 200 v.Chr. en 200 n.Chr. van brons gemaakt.
De vijanden van de Kelten
Onze kennis over dit geheimzinnige volk komt vooral van archeologische vondsten in Duitsland en Frankrijk en ooggetuigenverslagen van de Grieken en Romeinen.
De Grieken en Romeinen waren vijanden van de Kelten. Daarom moeten we hun beschrijvingen van de stammen met een korreltje zout nemen.
Veel bronnen zijn weinig nauwkeurig en waren vaak bedoeld als propaganda om de Keltische vijanden op een stereotiepe manier neer te zetten.
De Griekse wijsgeer Plato beschreef de Kelten als oorlogszuchtige dronkenlappen.
Ook de Romeinen hadden geen goed woord over voor de Kelten, tegen wie ze in de 4e en 3e eeuw v.Chr. talloze oorlogen voerden. Later vocht Caesar tegen hen in Gallië en Brittannië.
Twee Galliërs steken een rivier over. Schilderij van de Fransman Évariste Vital Luminais (1821-1896).
De Keltische druïden offeren een mens door een degen in diens middenrif te steken. Als hij neervalt, kunnen ze op basis van zijn stuiptrekkingen en de manier waarop het bloed uit het lichaam spuit de toekomst voorspellen. Diodorus Siculus, Grieks historicus
De Romeinen zagen de Kelten als simpele barbaren, maar waren ook bang voor hen, want het waren bekwame strijders.
De manier waarop de Romeinse generaal Marcus Claudius Marcellus de Kelten beschrijft, zou zo uit een Asterix-verhaal kunnen komen:
‘Bijna alle Galliërs zijn zeer lang, blond en rossig. Ze kijken nors uit hun ogen, ze zijn zeer trots en schaamteloos. Een hele groep vreemdelingen zou niet op kunnen tegen één Galliër als die zijn vrouw erbij haalt, die meestal ook sterk is en blauwe ogen heeft. Vooral niet als haar nek opzwelt terwijl ze tandenknarsend met haar forse witte armen zwaait en begint te slaan en te schoppen.’
De invasie van Rome
Évariste Vital Luminais (1821-1896): Gaulois en vue de Rome (Galliërs zien Rome liggen). Motieven van de Kelten en Galliërs waren populair in de 19e eeuwse kunst. Évariste Vital Luminais gaf de kleding en wapens van de Galliërs overigens bepaald niet historisch correct weer.
Uit archeologische vondsten blijkt dat de Keltische volken in de 9e eeuw v.Chr. opkwamen langs de Donau, Rijn en Elbe.
Toen waren de Kelten verdeeld over meer dan 100 rivaliserende stammen, met een gezamenlijke taal, cultuur en religie, maar met elk hun eigen stamhoofd.
Rond 600 v.Chr. trokken meerdere Keltische stammen naar Spanje.
200 jaar later drongen de volken door tot in het tegenwoordige Turkije, terwijl andere de Alpen overstaken om zich in het noorden van Italië te vestigen.
Bij de rivier de Allia versloegen de Kelten een Romeins leger, waarna ze al plunderend optrokken naar Rome zelf.
In 390 v.Chr. belegerden de Kelten delen van Rome. Ze dwongen de stad 1000 pond goud te betalen in ruil voor hun terugtrekking.
Verspreiding van de Kelten
Verspreiding van de Keltische stammen
Een kaart van de maximale verspreiding van de Kelten ziet er indrukwekkend uit. Er was echter nooit sprake van een Keltisch rijk dat vergelijkbaar was met het Romeinse. Het was meer een lappendeken van stammen die tot op zekere hoogte een taal, cultuur en religie deelden.
Oorsprong van de Kelten
De Keltische volken kwamen in de 9e eeuw v.Chr. op langs de grote Centraal-Europese rivieren: de Donau, Rijn en Elbe.
Het Iberisch Schiereiland
Omstreeks 600 v.Chr. trok de eerste Keltische stam naar het Iberisch Schiereiland (Spanje en Portugal). De Keltische gemeenschappen die er ontstonden, gingen deels op in de Iberische die er al waren.
Galatië
De Kelten migreerden vooral in westelijke richting, maar in het oosten, op de Anatolische Hoogvlakte, ontstond in de 3e eeuw v.Chr. een Keltisch rijk: Galatië. Dat werd in de 1e eeuw v.Chr. ingelijfd bij het Romeinse Rijk. De Galaten bestaan niet meer; ze zijn nu misschien het bekendst door de brief van Paulus aan de Galaten uit het Nieuwe Testament.
Het laatste Keltische bastion
Toen de Galliërs op het continent verslagen waren in de tweede helft van de 1e eeuw v.Chr., ten tijde van Julius Caesar en Augustus, waren de Britse Eilanden het laatste Keltische bastion. Vanaf de Romeinse invasie in Brittannië in 46 n.Chr. werden de Kelten geleidelijk verdrongen naar de uithoeken van de Britse Eilanden.
Keltisch gebiedje in Frankrijk
Vandaag de dag worden er nog Keltische talen gesproken in vijf gebieden op de Britse Eilanden en in een deel van Bretagne in Noordwest-Frankrijk (zie onder).
Verbond met Carthago
In de loop van de 3e eeuw v.Chr. kreeg het uitdijende Romeinse Rijk het steeds vaker aan de stok met de Kelten.
De Kelten sloten bondgenootschappen met aartsvijanden van Rome, onder wie de Griekse veldheer Pyrrhus en de Carthaagse generaal Hannibal.
Toen laatstgenoemde in 218 v.Chr. met zijn olifanten de Alpen overstak, telde zijn leger 30.000 Keltische infanteristen en 4000 ruiters – samen de helft van zijn troepenmacht.
Vanwege de vele oorlogen kregen de Romeinen gaandeweg een gloeiende hekel aan de ‘barbaren’ uit Frankrijk, dat ze spottend ‘Gallia Comata’ noemden – het behaarde Gallië.
Diodorus van Sicilië over de Galliërs
De stervende Galliër is verreweg de beroemdste afbeelding van een Galliër uit de Romeinse tijd. Er is weinig authentiek aan zijn uiterlijk, afgezien van de Keltische snor, die heel herkenbaar was in de oudheid – de oude Romeinen en Grieken lieten zich er niet mee zien. Het gaat om een Romeinse kopie van een Grieks beeld uit de late 3e eeuw v.Chr.
Zo zagen de Kelten eruit
Een zeer gedetailleerde beschrijving van het uiterlijk en gedrag van de Kelten (Galliërs genoemd) vinden we in de Bibliotheca historica van de Griekse historicus Diodorus Siculus, van tussen 60 en 30 v.Chr.
Caesar kreeg de Kelten klein
Na de drie Punische Oorlogen tegen Carthago tussen 264 en 146 v.Chr. was Rome de onbetwiste grootmacht van het Middellandse Zeegebied en begon het de Keltische gebieden binnen te dringen.
In 58 v.Chr. werd Julius Caesar gouverneur van de Gallische provincies. In 50 v.Chr. had hij heel Gallië veroverd, het gebied dat nu Frankrijk is.
Caesar sloeg Keltische opstanden in Bretagne en Normandië neer, en volgens de Britse historicus Michael Grant was het Romeinse leger op dit moment veel sterker dan het Gallische.
In zijn boek Julius Caesar uit 1969 schrijft de historicus dit over de Kelten:
‘Op het slagveld waren de Galliërs vooral branieschoppers en nauwelijks echt gevaarlijk. Door eerdere invasies in Italië waren de Romeinen bang voor hen, en ze hadden nog steeds iets angstaanjagends over zich toen de infanteristen voor het eerst aanvielen met hun lange zwaarden en houten schilden. Maar na de eerste tegenslag waren deze infanteristen vrij nutteloos – niet zo wild als barbaren en evenmin zo’n geoliede machine als de Romeinen.’
De Kelten in beeld
Keltische kunst
Keltische kunst ziet er vaak mysterieus en een beetje eng uit. Dat komt misschien omdat we niet weten welke geheime boodschappen er mogelijk schuilgingen in de kunst. Dit zijn twee bijzondere voorbeelden van Keltische kunst: 1) De zogeheten Keltische vorst van Glauberg in Duitsland van zandsteen uit ca. 400 v.Chr. 2) Een ceremonieel bronzen schild uit Battersea, gevonden in de Theems in Londen en gedateerd tussen 350 en 50 v.Chr.
Ketel van Gundestrup
In 1891 werd de zogeheten Ketel van Gundestrup gevonden in een moeras in het noorden van Jutland in Denemarken. De ketel is van zilver en is gedateerd tussen 150 en 50 v.Chr. De motieven wijzen erop dat hij door Kelten is gemaakt, en nieuw onderzoek laat zien dat de ketel waarschijnlijk uit het huidige Roemenië of Bulgarije afkomstig is.
De grootste stad van Noord-Europa
De Kelten werden door de Grieken en Romeinen gezien als simpele barbaren die zich nooit in een stad zouden kunnen organiseren. Dat beeld moest worden bijgesteld na de vondst van de Keltische stad Heuneburg in Zuid-Duitsland. De plaats ontstond rond 600 v.Chr. en was met 5000 inwoners de grootste van de noordelijke helft van Europa.
Stonehenge is niet Keltisch
De Keltische druïden werden er lang van verdacht de mysterieuze stenenformatie Stonehenge in het Engelse Wiltshire te hebben gebouwd. Uit DNA-analyses is echter gebleken dat Stonehenge aan het eind van de jonge steentijd werd neergezet door mensen wier voorouders uit Anatolië kwamen – en dus niet uit het gebied rond de monding van de Donau. De Kelten hebben Stonehenge waarschijnlijk wel ooit als heiligdom gebruikt.
Druïden offerden mensen
Julius Caesar had echter de grootste moeite om de Keltische gebieden in Brittannië te onderwerpen.
Een grootschalig offensief in 55 v.Chr. mislukte, en pas bijna een eeuw later, in 43 n.Chr., keerde de grootmacht terug met 400 schepen en 20.000 man onder leiding van generaal Aulus Plautius.
De Romeinen stuitten opnieuw op fel verzet van de onbevreesde Keltische clans en druïden.
De Griekse historicus Diodorus Siculus, die kort voor het begin van de jaartelling leefde, beschreef de druïden zo:
Ze offeren een mens door een degen in diens middenrif te steken. Als hij neervalt, kunnen ze op basis van zijn stuiptrekkingen en de manier waarop het bloed uit het lichaam spuit de toekomst voorspellen. Zo’n offer mag nooit plaatsvinden zonder een druïde.’
De Kelten in Groot-Brittannië
In de jaren 40 n.Chr. wisten de Romeinen met veel moeite het grootste deel van Brittannië te veroveren. Het werd een Romeinse provincie.
De Romeinen hadden met succes verdeeldheid gezaaid onder de Galliërs door Kelten die het Romeinse gezag erkenden allerlei privileges te geven.
Degenen die zich bleven verzetten, werden gedood of als slaaf verkocht. Naar schatting werden ruim een miljoen verslagen Kelten verkocht op de Romeinse slavenmarkten.
In de eeuwen hierna gingen de Kelten op in de Romeinse cultuur. Het ooit zo machtige en wijdverspreide volk verdween bijna geheel van de kaart.
Op enkele plaatsen op de Britse Eilanden, vooral in Ierland, wisten de Kelten hun cultuur echter in stand te houden.
In de loop der eeuwen zijn ze echter zodanig vermengd geraakt met andere groepen dat het vandaag de dag, afgezien van enkele talen, lastig is te bepalen wat er over is van de oorspronkelijke Keltische cultuur.
Lees ook: Iedereen wilde een Romeins aquaduct: Water gaf Rome macht
Hier wordt nog Keltisch gesproken
6 Keltische gebieden
Er wordt in zes gebieden in Europa een Keltische taal gesproken: vijf in Groot-Brittannië en één in Bretagne in Frankrijk.
Schots-Gaelisch
Zo’n 57.000 mensen spreken Schots-Gaelisch als moedertaal in het noordwesten van Schotland, de Hebriden en in Nova Scotia in Canada.
Iers-Gaelisch
Iers-Gaelisch is de officiële taal van Ierland. Volgens een enquête uit 2016 zijn er in totaal 1.761.420 sprekers van het Iers. Slechts 73.803 van hen spreken de Keltische taal echter dagelijks.
Manx-Gaelisch
Op het kleine Isle of Man stierf de Keltische taal, het Manx, in 1974 uit. Er is echter geprobeerd het nieuw leven in te blazen, en een paar eilandbewoners kunnen zich uiten in de taal.
Welsh
883.300 mensen hebben het Welsh als moedertaal. Dat is 29,1 procent van de bevolking van Wales, blijkt uit de laatste officiële schattingen uit 2021.
Cornisch
Cornisch werd gesproken in Cornwall in het zuidwesten van Engeland, maar de taal stierf eind 18e eeuw uit. In de 20e en 21e eeuw heeft het Cornisch echter een renaissance doorgemaakt, en nu wordt er op veel scholen les in gegeven. In 2002 kreeg het Cornisch de status van officiële taal in het kader van het Europees Handvest voor regionale talen.
Bretons
Het Bretons wordt in de Franse regio Bretagne gesproken en heeft vandaag de dag circa een half miljoen sprekers. Maar het ziet er niet goed uit voor het Bretons, want uit onderzoeken blijkt dat de meeste sprekers 60 jaar of ouder zijn.