Een Egyptische huisvrouw uit de oude stad Thebe staat in haar keuken.
Terwijl de zon door kieren in het rieten dak naar binnen valt en de ruimte verlicht, buigt de vrouw zich over een grote, lemen pot.
In haar handen houdt ze een flink, plat brood, dat net uit de steenoven is gekomen.
Ze scheurt het nog warme brood in stukken en laat ze in de pot vallen, die is gevuld met water.
Als al het brood in de week is gelegd, zet ze de pot opzij. In de warme keuken moet de gist nu tot leven komen om alcohol te gaan vormen en smaakstoffen af te geven.
De belangrijkste taak van de dag is goed van start gegaan in het kleine huis, en over een week zal de familie het zelfgebrouwen bier kunnen proeven.
Bier in plaats van klinkende munt
Als de Nijl de bron was van de rijkdom van Egypte, was bier de substantie die deze meest bewonderde beschaving uit de oudheid leven gaf en verbond.
De vaak dikvloeibare drank werd elke dag gedronken. Mannen, vrouwen en kinderen joegen er liters doorheen.
De Egyptenaren dronken hun bier zo uit de kruik – met een rietje.
Rijk en arm stilde zijn dorst met bier, want water drinken was levensgevaarlijk: de Nijl fungeerde als vuilnisbelt en riool en zat dus vol met uitwerpselen.
Bij het gisten van het bier werden de bacteriën echter gedood.
En hoewel de Egyptenaren nog nooit hadden gehoord van deze schadelijke micro-organismen, wisten ze uit de ervaring van generaties her dat ze minder vaak ziek werden als ze bier dronken in plaats van water.
De Egyptenaren noemden bier zelfs een medicijn, dat het lichaam sterker maakte. Zoals een arts het ruim 5000 jaar geleden uitdrukte:
‘Bier zorgt ervoor dat de ka (ziel, red.) in balans blijft met de lever en het bloed. Het houdt het bloed en het lichaam gezond.’
In wel 100 Egyptische medicijnen zat bier, en uit bewaarde teksten van rond 1500 v.Chr. blijkt dat een op de zeven patiënten een medicijn met bier kreeg.
De Egyptenaren waren een van de eerste volkeren die bierbrouwden.
Uit archeologische vondsten blijkt dat de mensen aan de Nijl er waarschijnlijk al 7000 jaar geleden mee begonnen en dat de drank een belangrijke rol kreeg naarmate het rijk van de farao groeide.
Zo zouden de piramiden er niet zijn geweest zonder bier. De bouwers van de enorme grafmonumenten voor de farao’s werden namelijk betaald in natura – waaronder grote hoeveelheden bier.
In een week konden de Egyptenaren van meel vers brood en van brood schuimend bier maken. Dit proces vond thuis in de keuken plaats, maar ook in grote brouwerijen her en der in het land.
1) Eerst werd er brood gebakken.Vervolgens werd het nog warme brood in een grote lemen pot gedaan, die was gevuld met water.
2) De pot met de troebele broodbrij werd opzijgezet met een doek erover. Nu kon het mengsel in alle rust een paar dagen gisten.
3) Broodkorsten en andere grote stukken werden met een rieten mand uit de brij gezeefd, waarna er fruit, kruiden en kleurstof bij gingen.
4) Na nog eens vijf dagen werd het brouwsel door een doek gezeefd en in kruiken gegoten. Nu was het bier klaar voor gebruik.
© IMAGESELECT/ALAMY
Drie keer per dag kregen de werklui een afgesproken portie schuimend bier. Ook veel andere arbeiders werden op deze manier beloond. Het minimumloon was zelfs twee bierrantsoenen per dag.
Bankbiljetten en munten bestonden nog niet, dus op de markt van Thebe, Memphis en andere Egyptische steden werd voor eten, kleding en gereedschap betaald met zelfgebrouwen bier. Bier was echter meer dan een betalingsmiddel en een dorstlesser.
De drank werd ook gebruikt om feestdagen en speciale gebeurtenissen te markeren – en om dronken te worden.
Zo werd voor bruiloften een speciaal huwelijksbier gebrouwen, waarvan er op het feest flink wat doorheen ging.
En als de bruid haar eerste kind moest baren, dronk ze zogenoemd jammerpils om haar zenuwen in bedwang te houden en de gevreesde barenspijn te verzachten.
De hiëroglief ‘henket’ betekende ‘bier’ en leek op een omgekeerd modern bierglas.
Zelfs op de reis naar het hiernamaals kreeg de dode veel bier mee, om in het dodenrijk niet zonder te komen te zitten.
De Egyptenaren zagen bier als het belangrijkste ingrediënt voor een gelukkig en zinvol leven. Een spreekwoord uit die tijd luidde: ‘Blijf altijd bier drinken. Eet goed, heb seks en vier de goede tijden’.
Oker zorgt voor bloedrode kleur
Bij de huisvrouw in het kleine huis in het hart van Thebe staat de brij intussen twee dagen te gisten. Dat betekent dat het tijd is om de kruiden erbij te doen.
Ze zet een rieten mand op een andere, verwarmde lemen pot en giet de brij er voorzichtig doorheen om grote resten graan en de harde korst van het brood eruit te zeven.
Als de gefilterde vloeistof eenmaal in de pot zit, voegt ze dadels en oker toe om het bier meer smaak en – niet onbelangrijk – de gewilde bloedrode kleur te geven.
Dan wordt het brouwsel weer vijf dagen weggezet om de kleur- en smaakstoffen op te nemen.
Bacteriën van de graanoogst kwamen in het bier terecht.
Thuisbrouwen bevordert emancipatie
Bierbrouwen was de belangrijkste taak van de Egyptische vrouwen en was goed voor de emancipatie, omdat de vrouwen het bier konden verkopen en met de opbrengst net als mannen goederen kopen.
De vrouwen hielden het niet bij één soort bier. Papyrusrollen en inscripties op muren getuigen van een gevarieerde bierselectie.
Hoewel aan de basis van de drank vrijwel altijd brood van tarwe- en gerstmeel stond, was er bier in allerlei smaken.
De drank kon bijvoorbeeld op smaak worden gebracht met kruiden, druivensap, dadels, rozijnen of selderij.
De Egyptische huisvrouwen maakten onder andere licht bier, donker bier, ‘bier voor de eeuwigheid’, ‘bier dat nooit zuur wordt’ en het populaire bouza, dat werd gekruid met munt, citroenblad of peper. Bouza was zo dik als soep, maar er waren ook bieren die zo vloeibaar waren als een moderne pils.
‘Een gelukkig man heeft zijn mond vol bier.’
Een van de speciaalbieren droeg de naam ‘Moeder van de nachtegaal’ omdat dat volgens een inscriptie ‘dronkaards aan het zingen brengt’.
De methode om bier te brouwen bleef 7000 jaar lang vrijwel gelijk, maar de populariteit van de drank nam zo sterk toe dat huisvrouwen de vraag niet meer konden bijbenen.
Daarom verhuisde een deel van de productie van particuliere keukens naar brouwerijen, die her en der in Egypte opkwamen.
Bij deze brouwerijen werkten mannen en vrouwen. Er werd veel geëxporteerd, onder andere naar het Midden-Oosten.
Een van de grootste brouwerijen die archeologen hebben gevonden, stond in de oude stad Nechen, rond 3000 v.Chr. de hoofdstad van het zuiden van Egypte.
Hier hebben archeologen een aantal grote lemen kruiken gevonden met een inhoud van 65 liter.
Ze denken dat deze brouwerij 2500 liter bier produceerde per dag. In de stad Abydos zijn nog twee zulke brouwerijen gevonden, met een capaciteit van 2500 en 1700 liter.
Er waren dan ook genoeg monden te vullen in het oude Egypte. Bijna iedereen wilde bier. Hoewel de farao en de elite graag wijn dronken, gaven veel Egyptische koningen de voorkeur aan bier.
Mogelijk hield dit verband met het oude Egyptische gezegde dat ‘een gelukkig man zijn mond vol bier heeft’.
Bier werd bij tijd en wijle zo populair dat openbare dronkenschap aan de orde van de dag was. Zo merkte de Griekse filosoof Aristoteles in de 4e eeuw v.Chr. op:
‘Degenen (van de Egyptenaren, red.) die bier drinken, vallen op hun rug en blijven met het gezicht omhoog liggen.’
Gelukkig hadden de Egyptenaren ten minste één middel tegen een kater.
In 2015 vertaalden onderzoekers van de University of Oxford een 4000 jaar oude papyrus, waarop stond dat een krans van laurierbladeren op het hoofd zelfs de ergste hoofdpijn verhielp.
Bij de huisvrouw in Thebe is het bier
inmiddels volledig gegist. Ze ruikt eraan en knikt tevreden. Vervolgens zet ze twee bekers op tafel om haar kinderen wat in te schenken van de drank die ze zojuist heeft gebrouwen.
Eerst moet het bier echter nog één keer worden gezeefd, deze keer door een stuk linnen. Het duurt een hele nacht voordat al het vocht door de lap heen is gelekt.
Maar ze kan al wel snel twee bekers vullen voor de kinderen.
De jongste gezinsleden slobberen het bier naar binnen door een rietje dat is gemaakt van een hol takje. Dan hollen ze weer naar buiten om te spelen.
Op de keukenvloer staat een vat met gerstekorrels te wachten om te worden gemalen.
Gewoonlijk zou de vrouw nu haar keukenslaaf aan het werk zetten om meel te malen, zodat ze verder kan met de volgende kruik bier. Maar vandaag is het geen gewone dag. Het is feest.
De vrouw pakt een verzegelde kruik met rood bier dat ze al eerder heeft gebrouwen en gaat de stad in. De straten van Thebe bruisen van het leven, want het is de 20e dag van de eerste maand van het jaar, Thot, en dan wordt altijd het religieuze feest gevierd met de naam ‘Hathors dronkenschap’.
Sommige families blijven thuis en drinken zich daar laveloos. Andere gaan naar de tempel Moet, die is gebouwd ter ere van Hathor – de godin van vreugde, moederschap, muziek en liefde.
Met de kruik bier onder haar arm sluit de huisvrouw zich aan bij de stroom mensen die zich door de straten voortbeweegt op weg naar de grote tempel.
Eén keer per jaar dronken de Egyptenaren zich laveloos ter ere van de godin Hathor. Het feest moest voorkomen dat Hathor in de bloeddorstige leeuwin Sechmet veranderde.
Bier fopt gevaarlijke godin
Om de Egyptische relatie met bier goed te kunnen begrijpen, moeten we iets weten over de godin Hathor.
Zij was de dochter van de zonnegod Ra, die volgens de legende zo teleurgesteld raakte in het Egyptische volk dat hij Hathor vroeg zichzelf in een leeuwin met de naam Sechmet te veranderen.
De leeuwin moest alle mensen in de steden langs de Nijl doden.
Sechmet zaaide dood en verderf onder de Egyptenaren, tot Ra haar eindelijk vroeg te stoppen. Toen was Sechmets bloeddorst echter al zo groot geworden dat ze niet luisterde. Maar Ra was slim.
Samen met de andere Egyptische goden veranderde hij de Nijl in een stroom van bloedrood bier.
Gretig slorpte Sechmet het nepbloed op, waardoor ze zo dronken werd dat ze het moorden vergat.
Al snel veranderde ze weer in de liefdevolle godin Hathor en was de mens gered. Het festival ‘Hathors dronkenschap’ was dus niet zomaar een excuus om je eens flink te bezatten.
Het bier, dat tijdens het brouwen met oker rood werd gekleurd, werd zo gretig gedronken om te voorkomen dat de kwaadaardige Sechmet ooit nog zou terugkeren.
De Egyptenaren geloofden dat ze door te dansen, eten en drinken de mens van de ondergang zouden redden.
Er gold daarom maar één regel: drink tot je erbij neervalt. Zo staat op een wandschildering uit een Egyptisch graf een rijke vrouw op een feest, die dusdanig dronken is dat ze moet overgeven.
‘Harhors dronkenschap’ was een van de hoogtepunten van het jaar, waarbij duizenden mensen in feestelijke kleren zich met elkaar bezatten.
In 440 v.Chr. schreef de historicus Herodotus dat er zo’n 700.000 Egyptenaren deelnamen aan het feest rond de tempel Moet. Maar de vieringen voor Hathor vonden overal in het land plaats, benadrukte hij.
Het religieuze bierfestival begon met luide muziek en barvrouwen met bloemen in hun haar, die naar believen bier schonken.
Het Egyptische bier was sterk, met een alcoholpercentage tot 6 procent. Naarmate het promillage steeg, gingen alle remmen los.
Feestgangers hadden zelfs in het openbaar seks met elkaar, blijkt uit religieuze liederen uit het oude Egypte. Zo eerden de gasten de godin Hathor met drank en seks.
Accijns maakt Cleopatra impopulair
De huisvrouw uit Thebe wordt gewekt door een hels kabaal van trommels. Haar hoofd bonkt en ze heeft de smaak van bier in haar mond.
Het is de ochtend na het feest, waarvan ze zich weinig meer kan herinneren. Moeizaam komt ze overeind en ze strompelt naar huis om een nieuw brood te bakken dat in een pot met water uiteen kan vallen.
Duizenden jaren speelden drinken en bier in Egypte een belangrijke rol. Maar toen in 51 v.Chr. de laatste farao aan de macht kwam, Cleopatra, was het gedaan met het onbeperkte feestvieren.
Cleopatra voerde belasting in op bier, waardoor de armste Egyptenaren het niet meer konden betalen om dronken te worden.
Veel historici denken dat deze maatregel haar meer kwalijk genomen werd dan haar buitenlandse afkomst en de catastrofale nederlaag tegen Rome.