Farao’s revolutioneerden piramiden in hun streven naar eeuwig leven

Ze moeten het monument voltooien voordat hij sterft – alleen zo kan hij opstijgen naar de sterren, naar ‘de plaats waar de goden hem vormen en waar hij jong herboren wordt’, zoals de priesters in de tempel het in hun gebeden zeggen.

Als de piramide niet op tijd af is, kan er van alles gebeuren. In het ergste geval zal de zon niet langer opkomen in het oosten en zal het grote Egyptische rijk ten onder gaan.

Graf met vele verdiepingen

In de prehistorie begroeven de Egyptenaren hun doden in het droge zand van de woestijn, waar de lichamen bewaard bleven voor het hiernamaals.

Rijke en belangrijke mannen lieten een grafheuvel aanleggen, die diende als een statussymbool. Nabestaanden konden er offers brengen, vaak eten en drinken.

Later ontstond de mastaba, een vlak platform van op elkaar gestapelde rotsblokken. Een korte schacht leidde naar een onderaardse grafkamer.

Die traditie bleef in stand toen het Egyptische rijk verenigd werd onder één farao. Rond 2660 v.Chr., tijdens de 3e Dynastie, kwam farao Djoser op het idee om mastaba’s boven op elkaar te zetten als een trappenpiramide. Zijn grafmonument stak daardoor maar liefst 60 meter boven de grond uit, als een kleine berg.

Zijn opvolgers namen het idee over en lieten zich ook begraven onder een trappenpiramide. Maar farao Snofroe (ca. 2613-2589 v.Chr.) wilde het grafmonument nog een stukje indrukwekkender maken en liet de treden bekleden met een laag spierwit en geheel glad kalksteen.

Het was een eenvoudig idee, dat in de praktijk echter moeilijk uitvoerbaar bleek. Er werden wel drie piramiden gebouwd voordat Snofroe helemaal tevreden was: een in het gebied Meidoem, een kleine 100 kilometer ten zuiden van het huidige Caïro, en twee in Dasjoer, 40 kilometer van de Egyptische hoofdstad.

In de prehistorie begroeven de Egyptenaren hun doden in het droge zand van de woestijn, waar de lichamen bewaard bleven voor het hiernamaals.

Rijke en belangrijke mannen lieten een grafheuvel aanleggen, die diende als een statussymbool. Nabestaanden konden er offers brengen, vaak eten en drinken.

Later ontstond de mastaba, een vlak platform van op elkaar gestapelde rotsblokken. Een korte schacht leidde naar een onderaardse grafkamer.

Die traditie bleef in stand toen het Egyptische rijk verenigd werd onder één farao. Rond 2660 v.Chr., tijdens de 3e Dynastie, kwam farao Djoser op het idee om mastaba’s boven op elkaar te zetten als een trappenpiramide.

Zijn grafmonument stak daardoor maar liefst 60 meter boven de grond uit, als een kleine berg. Zijn opvolgers namen het idee over en lieten zich ook begraven onder een trappenpiramide.

Maar farao Snofroe (ca. 2613-2589 v.Chr.) wilde het grafmonument nog een stukje indrukwekkender maken en liet de treden bekleden met een laag spierwit en geheel glad kalksteen. Het was een eenvoudig idee, dat in de praktijk echter moeilijk uitvoerbaar bleek.

Er werden wel drie piramiden gebouwd voordat Snofroe helemaal tevreden was: een in het gebied Meidoem, een kleine 100 kilometer ten zuiden van het huidige Caïro, en twee in Dasjoer, 40 kilometer van de Egyptische hoofdstad.

De piramiderevolutie begint

Toen Snofroe rond 2613 v.Chr. op de troon kwam, brak er een tijdperk aan van rijkdom en innovatie. Historici zien hem als grondlegger van de 4e Dynastie, het gouden tijdperk van Egypte.

Hiërogliefen beschrijven Snofroe als een vriendelijke, gulle heerser, die vanuit de hoofdstad Memphis het rijk sterker en efficiënter maakte. Hij breidde het bovendien flink uit in zijn regeringstijd.

Egyptische soldaten maakten slaven en vee buit in Nubië in het zuiden, waar nu Soedan ligt, en de farao rekende af met opstandige bedoeïenen op het Sinaï-schiereiland. Maar echt beroemd werd Snofroe als piramidebouwer.

Hij had vermoedelijk een half voltooide trappenpiramide in Meidoem geërfd van zijn voorganger Hoeni (ca. 2630-2613 v.Chr.). Snofroe wilde deze afmaken volgens zijn eigen inzichten.

Helaas stortte de schil van kalksteen rond de 65 meter hoge piramide echter in, waardoor er een muur van puin rond de voet kwam te liggen. Snofroe gaf het bouwwerk op en begon opnieuw.

In Dasjoer moest een nieuwe, hoge piramide komen. De zijvlakken moesten als muren uit het woestijnzand verrijzen, maar vanwege de constructie werd het gewicht niet gelijk verdeeld en na jaren bouwen bleek dat de piramide waarschijnlijk zou instorten.

Hemioenoe, de bouwheer van de farao, zag maar één oplossing: hij moest het gewicht van het bouwwerk terugbrengen door de top van de piramide af te platten.

Snofroe is niet blij

Het is niet bekend hoe Snofroe precies reageerde op de uiteindelijke vorm van zijn tweede piramide, maar alles wijst erop dat hij niet blij was met de knik die het bouwwerk had.

Hij had niet de gladde vlakken gekregen die hij wilde, en er werd dus een derde poging gedaan.

Gelukkig werd Snofroe gezegend met een lang leven en maakte hij ook de voltooiing van de derde piramide mee. Die had wel gladde zijvlakken en was maar liefst 105 meter hoog. Een 62 meter lange gang leidde naar drie grafkamers die in het bodemgesteente waren uitgehakt.

Enigszins misleidend staat het bouwwerk nu bekend als de ‘rode piramide’ vanwege de rode stenen waar het uit bestaat.

In de tijd van Snofroe zat er echter een schil van witte stenen omheen, die ervoor zorgde dat de piramide de stralen van de zon weerkaatste, zodat hij als een ster schitterde in de woestijn.

Omstreeks 2590 v.Chr. kon Snofroe met een gerust hart sterven en werd hij te ruste gelegd onder zijn piramide.

Maar toen archeologen in 1895 de grafkamers openden, waren ze leeg. Vermoedelijk hebben grafrovers de sarcofaag en de mummie van de gerespecteerde farao gestolen.

Deze dieven hadden blijkbaar geen respect voor de piramide als symbool van de hoge status van de farao in de Egyptische maatschappij en de plaats die hij innam in het geloof van het volk.

Piramide brengt farao naar de hemel

Tijdens de 4e Dynastie beschouwden de Egyptenaren de farao als reïncarnatie van de valkgod Horus. Als de koning stierf, werd hij een reïncarnatie van de vader van Horus, de dodengod Osiris, en werd de nieuwe farao Horus.

Deze symbolische overgang was alleen mogelijk als de farao volgens de regelen der kunst werd gemummificeerd en begraven.

De piramide was een vehikel voor de geest, dat de farao van de ene toestand naar de andere bracht. Als een enorme stapel stenen die naar de hemel wees, was hij bovendien een tastbare link tussen deze wereld en de goddelijke.

De oude Egyptenaren geloofden dat niet alleen de farao, maar álle mensen in het hiernamaals konden komen. Een persoon bestond uit een aantal bestanddelen die na de dood gescheiden werden.

Alleen als de ‘onderdelen’ op de juiste wijze bijeen werden gebracht, konden ze elkaar in de andere wereld vinden. Naast een lichaam bestond iemand uit onder meer ka en ba.

Neem een kijkje in de grote piramide van Gizeh

Offers voor de overledene

Ka is te vertalen als ‘levenskracht’. Het was een niet-fysieke energie die in het lichaam zetelde en van generatie op generatie overging. De ka van de farao ging dan ook terug tot de eerste vorst, die het van de goden zelf had gekregen.

Volgens de Egyptenaren was de ka van het volk afhankelijk van de ka van de farao. Omdat de ka, in tegenstelling tot bijvoorbeeld de ziel in het christendom, moest eten en drinken, legden de nabestaanden voedsel neer bij graven en piramiden.

Grafkamers hadden geschilderde deuren, waardoor de ka de lekkernijen kon bereiken. Deze offers waren een uitdrukking van het belang van de dode, en de offerceremonie werd vaak afgesloten met een heildronk met de woorden ‘op je ka!’.

Het tweede begrip, ba, verwees naar de persoonlijkheid. Het was de invloed die iemand op zijn medemensen had gehad.

Na de dood werd ba gescheiden van ka, waarbij de ba het lichaam verliet als een zelfstandig wezen, dat vaak werd afgebeeld als een vogel die uit het dode lichaam vloog. De ba kon naar het dodenrijk zweven – een Egypte in een andere dimensie, waar de oogst altijd rijk was.

De overleden persoon kon echter pas als geheel herrijzen in het dodenrijk als de ba en de ka bij elkaar gekomen waren in het gemummificeerde lichaam. Daarom was balseming zo belangrijk: als het lijk ontbond, verdween de levenskracht.

Een overleden farao ging volgens hiërogliefen naar een plek in de buurt van de Poolster, die het minst bewoog aan de hemel en daardoor een symbool van het eeuwige was.

De meeste piramiden hadden de ingang dan ook op het noorden. Om de farao op weg te helpen, leidden nauwe schachten van de grafkamer in de piramide naar de buitenlucht.

Cheops wil zijn vader overstijgen

Terwijl Snofroe een geliefd heerser was die zo veel goede dingen had gedaan voor zijn volk dat hij nog eeuwenlang als een god aanbeden werd, was zijn opvolger Cheops vooral bezig om uit de schaduw van zijn vader te treden.

Als vierde zoon van Snofroe was Cheops vaak over het hoofd gezien, en al vroeg had hij de ambitie om iets unieks neer te zetten, dat zijn naam even groot zou maken als die van zijn vader.

Toen Cheops rond 2589 v.Chr. de positie van zijn vader als reïncarnatie van Horus overnam, stond de 40-jarige farao te popelen om zijn plannen ten uitvoer te brengen.

Hij stuurde expedities naar Libanon, Nubië en de Sinaï om materialen en kennis te verwerven en ging op zoek naar een geschikte plaats om zijn grafmonument neer te zetten. Het moest dat van zijn vader op alle punten overtreffen: in formaat en perfectie.

Met zijn bouwheer Hemioenoe vond Cheops de perfecte plek: het plateau van Gizeh 20 kilometer ten noorden van de hoofdstad Memphis en ver genoeg weg van de piramide van Snofroe.

Bovendien was de Nijl dichtbij, waardoor de steenblokken die per schip aankwamen niet zo ver over land vervoerd hoefden te worden.

Trotse Egyptenaren zwoegden jaren

De Egyptische piramiden werden niet gebouwd door slaven, maar door vrije arbeiders, die de gangbare werkweek aanhielden: ze werkten acht dagen achtereen en hadden vervolgens twee dagen rust.

Ze werden ruim betaald in graan, en bovendien was het een eer om de farao naar de hemel te helpen. Onder Cheops had Egypte een kleine 1,6 miljoen inwoners, en zijn bouwproject hield tienduizenden mensen jarenlang aan het werk.

Archeologische opgravingen laten zien dat er niet ver van de bouwplaats van de piramide een tijdelijk stadje ontstond waar rond de 25.000 mensen woonden.

Slechts een vijfde van die inwoners was bij de bouw betrokken. De rest bestond voornamelijk uit hun vrouwen en kinderen. Als die kinderen waren opgegroeid, konden ze zelf aan de piramide werken, want het duurde wel een tijdje voor het enorme project af was.

Daarnaast waren er vele herders nodig om schapen en koeien te hoeden, en slagers, koks en waterdragers.

Smeden maakten aan de lopende band beitels voor de arbeiders in de steengroeven, terwijl timmerlieden en touwslagers houten sleden en heel veel touw maakten, waarmee de stenen versleept werden.

Er waren ook artsen die hielpen na ongelukken op de bouwplaats en priesters om voor de doden te bidden, want het werken met de tonnen zware stenen was niet zonder risico.

Als laatste waren er schrijvers, die uit naam van de farao toezagen op het werk, onderwijzers voor de kinderen van de arbeiders en prostituees voor de arbeiders zelf.

Het werk werd gedaan in ploegen van 10 man, die deel uitmaakten van grotere eenheden van 200 arbeiders die onder toezicht stonden van een opzichter. Deze ambtenaar moest er zorg voor dragen dat iedereen zijn taak uitvoerde.

Omdat het de bedoeling was om de piramide af te krijgen voordat de farao stierf, werd er ook ’s zomers, als de temperaturen tot 40 °C konden oplopen, doorgewerkt.

De arbeiders leefden niet lang, en uit opgravingen van skeletten blijkt dat hun botten snel sleten door het harde werk.

Er zijn aanwijzingen dat de arbeiders tijdens de jaarlijkse overstroming van de Nijl een helpende hand kregen van de vele boeren van het land. Als hun akkers onder water stonden, hadden ze tijd om te assisteren bij het bouwproject.

Zware steenblokken versleept

De 146 meter hoge piramide van Cheops bestaat uit 2,3 miljoen steenblokken, die elk 2,5 ton wegen. Als de bouw 20 jaar duurde, moesten er elk uur 12 van deze blokken op hun plaats gesleept worden.

De meeste stenen kwamen uit de lokale steengroeve in Gizeh, waar elke dag zo’n 1000 blokken werden losgemaakt met beitels, boren en wiggen. Circa 100.000 blokken fijne, witte kalksteen kwamen uit Turah aan de overkant van de Nijl.

De sarcofaag en grafkamer van Cheops in de piramide werden gemaakt van niet gedecoreerde blokken rood graniet, die via de Nijl helemaal uit Aswan kwamen, 900 kilometer naar het zuiden.

Al eeuwenlang vragen egyptologen zich af hoe de Egyptenaren de zware steenblokken door het woestijnzand vervoerden en boven op elkaar wisten te stapelen.

Rond 400 v.Chr. schreef de Griekse historicus Herodotus dat de oude Egyptenaren machines hadden waarmee ze de stenen optilden. Het is echter waarschijnlijker dat ze de blokken op houten sleden laadden, die de arbeiders achter zich aan sleepten naar de piramiden.

Het lijkt erop dat de slepers dan naar boven gingen via een helling van steen en aarde die om de piramide werd aangelegd.

Farao Cheops wilde zijn grafkamer hoog in de piramide hebben. De arbeiders konden dan ook niet volstaan met het stapelen van de stenen. Al vanaf het moment dat de eerste steen gelegd werd, moesten ze een nauwkeurig plan volgen.

Zo zorgden ze ervoor dat de inwendige kamers en gangen precies op de juiste plek terechtkwamen.

De buitenste laag stenen werd met een indrukwekkende precisie gebouwd. De vier vlakken maakten een hoek van 51,9 graden, exact zoals gepland.

De schil van wit kalksteen schitterde in de zon, waardoor het bouwwerk van vele kilometers afstand te zien was. Als laatste werd een piramidion, een fraaie mini-piramide, op de top gezet.

Volgens archeologen wist bouwheer Hemioenoe zo veel arbeidskrachten op de been te brengen dat het werk binnen de 23 jaar dat Cheops op de Egyptische troon zat, werd voltooid.

De erfenis van Cheops

Ook Cheops’ zoon Chefren en diens zoon Menkaoera lieten een piramide bouwen in Gizeh.

Aan het eind van de 4e Dynastie prijkten er drie stuks in de woestijn, en die staan er vandaag de dag nog. Alleen de buitenste laag van wit kalksteen is verdwenen.

Als de zon opkwam, stonden de priesters aan de oostkant van de tempels met hun ogen te knijpen. De zonnegod Ra was aan zijn tocht over de hemel begonnen.

Helaas is het kalksteen grotendeels weg omdat de Egyptenaren het in de loop der jaren voor hun eigen huizen hebben gebruikt. Veel andere stenen van de piramiden zijn door toeristen meegenomen als souvenir.

De piramide van Cheops was een bewijs van de kracht van het Egyptische volk, en latere farao’s zijn er niet in geslaagd hem te overtreffen.

Cheops’ zoon Chefren bouwde ook een grafmonument in Gizeh, maar hij nam genoegen met een piramide van 143,5 meter hoog, net iets minder dan die van zijn vader.

Maar om het verschil goed te maken bouwde Chefren zijn piramide op een plateau 10 meter boven dat van Cheops.

Chefrens zoon Menkaoera bouwde een bescheiden exemplaar van maar 65 meter hoog. Het onderste deel ervan had echter als enige een buitenrand van het rode graniet waar de sarcofaag van zijn grootvader van was gemaakt.

Piramiden van latere dynastieën zijn hooguit even groot als die van Menkaoera of kleiner.

Niemand kon op tegen Cheops

Historici en archeologen hebben verschillende verklaringen voor het feit dat latere piramiden kleiner zijn.

In de 5e en 6e Dynastie kregen de priesters meer macht, en omdat de tempels daardoor steeds groter werden, was er minder capaciteit voor de piramiden.

Daarnaast hadden de Egyptenaren meer ervaring en konden ze sneller dan voorheen een perfecte piramide uit de grond stampen die deed waar hij voor gemaakt was: de farao het eeuwige leven bezorgen.

Er was geen reden om te proberen Cheops te overtreffen, die alles uit de kast had gehaald om het grootste grafmonument aller tijden neer te zetten.

De mannen die hij aan het werk had gezet, waren nuttiger als boer of soldaat.

Na het gouden tijdperk van de 4e Dynastie kon Egypte eenvoudigweg de kracht die het had gekost om de farao op grootse wijze naar het hiernamaals te begeleiden, niet meer opbrengen.