Egyptische vrouwen hadden schokkend veel vrijheden

Arme vrouwen moesten werken

Toen de Griekse geschiedschrijver Herodotus in de 5e eeuw v.Chr. Egypte aandeed, sloeg hij steil achterover van verbazing: ‘De bevolking hier zet de zeden en gewoonten van de mens op hun kop. De vrouwen gaan naar de markt en doen zaken, terwijl de mannen thuis zitten te weven.’

Voor Herodotus was dat te belachelijk voor woorden. In Griekenland werden vrouwen niet eens als zelfstandige personen beschouwd. Ze waren ondergeschikt aan de heer des huizes en mochten de speciale vrouwenruimte alleen verlaten met zijn toestemming.

In Egypte lagen de zaken heel anders: daar hadden vrouwen al duizenden jaren lang vrijwel dezelfde rechten als mannen. Dit kwam doordat de Egyptenaren geloofden dat het heelal ontstaan was uit gemeenschap tussen meerdere mannelijke en vrouwelijke goden. 

Het universum was daarom in gelijke mate mannelijk en vrouwelijk. Om deze balans te behouden, was het volgens de Egyptenaren belangrijk dat er een evenwicht heerste tussen de goden en de mensen – en tussen beide geslachten. 

De godin Maat was verantwoordelijk voor het handhaven van deze balans. Zij stond ook voor rechtvaardigheid en waarheid.

In de Egyptische wet waren vrouwen om deze reden in hoge mate gelijkgesteld aan mannen. Zo kregen ze dezelfde straf voor een misdaad, liepen erfenissen via de vrouwelijke lijn en mochten vrouwen land, vee en woningen bezitten.

In een oud contract staat te lezen hoe de vrouw Sebtitis grond schenkt aan haar dochter, terwijl de bejaarde vrouw Naunakhte er in een andere tekst over klaagt dat haar kinderen haar niet verzorgen: ‘Alleen wie mij geholpen heeft, erft mijn bezittingen.’

Met name in arme kringen was het belangrijk dat de vrouwen – naast hun huishoudelijke taken – een baan hadden om de inkomsten van het gezin aan te vullen. Arme vrouwen maakten daardoor meer dan rijke vrouwen volwaardig deel uit van de maatschappij.

• Vrouwen op de arbeidsmarkt
  Veel arme vrouwen, die vaak niet konden lezen, sleten hun dagen op het land. Maar dat was niet de enige mogelijkheid. Zo konden ze klaagvrouw worden en ingehuurd worden om te huilen bij het huis van een dode, of maakten ze stoffen, bakten ze brood of brouwden ze bier. Een vrouw kon zelfs de leiding krijgen over bijvoorbeeld een ploeg wevers.
  
  Op grafdecoraties uit Saqqara is te zien hoe vrouwen in de weer zijn met brood, bier en vis. Op een schildering geeft een vrouw een man de wind van voren terwijl ze een schip de haven in stuurt: ‘Versper mijn zicht niet terwijl ik aanleg,’ roept ze volgens de hiërogliefen.
  
  
• ‘Ik ben toe aan een andere man!’
  Als een vrouw trouwde, betekende dat niet dat ze haar zelfstandigheid kwijt was. Ze behield haar bezit en kon zelfs geld uitlenen. Zo beschrijft een tekst hoe een gewiekste vrouw drie zilverklompjes te leen gaf aan haar man tegen maar liefst 30 procent rente per jaar.
  
  Daarnaast kon een vrouw zich laten scheiden als haar echtgenoot tegenviel, maar dat kostte soms wel geld. In een huwelijkscontract uit 340 v.Chr. schrijft een vrouw droogjes aan haar man: ‘Als ik je afwijs als echtgenoot omdat ik op je uitgekeken ben en een ander wil, dan geef ik je 22 gram zilver en doe ik afstand van een derde van ons gemeenschappelijke bezit.’  
  
  
• Dansen bracht brood op de plank 
  Egyptische vrouwen dansten heel wat af. Bij religieuze ceremoniën, begrafenissen, festivals, bruiloften en partijen was een dansgroep of khener onmisbaar. Zelfs bevallingen werden opgeluisterd door dansers, die zongen: ‘Kijk, de geheimen van de geboorte.’
  
  Met name vrouwen uit de lagere sociale klassen werden professionele danseressen bij bijvoorbeeld een banket, want een hoger geplaatste vrouw zou zichzelf nooit zo te kijk zetten. De danseressen zongen en speelden lier, tamboerijn of fluit tijdens het dansen. Een dans kon ook van erotische aard zijn.
  
  Op grafschilderingen worden de danseressen meestal bijna geheel naakt afgebeeld, met alleen een riem rond het middel. Aan de riem hingen holle kralen met kleine steentjes erin. Wanneer de vrouwen met hun heupen wiegden, ratelden de steentjes sensueel. Egyptologen gaan ervan uit dat een aanzienlijk deel van de danseressen seksuele diensten verleende tegen betaling.

Burgervrouwen kregen een opleiding

Vrouwen uit welgestelde families konden carrière maken door zich te laten scholen. Om in aanmerking te komen voor een prestigieuze post was het vereist dat ze het ingewikkelde Egyptische schrift beheersten.

Ouders uit de gegoede burgerij gaven dan ook veel geld uit aan onderwijs – op school of thuis – voor met name hun zoons, maar ook dochters werden regelmatig ingewijd in de moeilijke schrijfkunst. En als ze die beheersten, lag de wereld aan hun voeten.

Volgens egyptologen konden vrouwen zeker 25 leidinggevende posten in de ambtenarij bekleden, die vaak wel met typische vrouwenberoepen te maken hadden. 

Zo kon een vrouw ‘opzichter van een kledingpakhuis’ of ‘hoofd van de pruikenfabriek’ worden. De machtigste ambtenares ooit was ‘Dame’ Nebet, die rond 2300 v.Chr. benoemd werd tot vizier – de rechterhand van de farao.

Dat had er echter wellicht vooral mee te maken dat ze de schoonmoeder van farao Pepi I was.  

• Na de dood stond de man centraal
  Terwijl arme vrouwen zonder kist of schatten in het woestijnzand begraven werden, kwamen de meer welgestelden in dure graven terecht – maar altijd met hun man. Een ongetrouwde vrouw werd in het familiegraf bijgezet, dat meestal door haar vader aangelegd was. Alleen koninginnen kregen een graf voor zichzelf. Vrouwen mochten wel juwelen, spiegels en make-up meenemen in het graf, zodat ze er ook in het dodenrijk netjes uitzagen.
  
  
• ‘Geef me 18 kroezen wijn, ik wil me bezatten’
  Een Egyptische zegswijze luidt: ‘De dronkenschap van gisteren moet de dorst van vandaag niet minderen.’ Dit lieten de rijkere vrouwen zich geen twee keer zeggen: ze organiseerden om de haverklap overvloedige diners voor hun vrienden. De wijn vloeide hierbij rijkelijk, en de gasten werden vermaakt door dansers en musici.
  
  Het drinken van alcohol was beslist niet voorbehouden aan mannen. Ook bij vrouwen gingen alle remmen los. Zo toont een muurschildering in het Paheri-grafcomplex uit de 15e eeuw v.Chr. een vrouw die naar een dienstmeisje roept: ‘Geef me 18 kroezen wijn, ik wil me bezatten, mijn keel is zo droog als een strohalm.’ 
  
  
• Tempels zaten vol vrouwen
  Vrouwen die zo rijk waren dat ze niet hoefden te werken, maakten vaak carrière als priesteres in een tempel. De godenbeelden moesten offers krijgen, aangekleed en geparfumeerd worden en ’s nachts bewaakt.
  
  Met name in tempels voor vrouwelijke goden waren vrouwen actief. De belangrijkste godinnen waren Hathor, de godin van de liefde, en Isis, die ziekten kon genezen. Tempelvrouwen stonden hoog in aanzien in Egypte, maar dat veranderde tijdens het Nieuwe Rijk, (1570-1070 v.Chr.), toen vrouwen van alle rangen en standen plotseling priesteres mochten worden. 

Vrouwen van de elite vochten om de macht

Onder de circa 500 farao’s die in de loop van 3000 jaar op de Egyptische troon zaten, waren zeker zes vrouwen: Nitokris, Neferoesobek, Ahmose-Nefertari, Hatsjepsoet, Nefertiti en Cleopatra. 

Zij zaten allen op de troon in perioden van politieke instabiliteit of wanneer er geen mannelijke troonopvolger voorhanden was.

Een vrouwelijke farao had dezelfde taken als een mannelijke: ze moest Maat, het evenwicht in het rijk, bewaren en was verantwoordelijk voor onder meer de oogst, het staatsbestuur en het leger. 

Beeltenissen van vrouwelijke farao’s waren gelijk aan die van hun mannelijke collega’s. Vrouwen werden zelfs afgebeeld met een baard en in mannenkleding, want zelfs in Egypte was het ideaalbeeld van de machtige farao mannelijk.

Vrouwelijke farao’s moesten constant vechten om op de troon te blijven. Zo werden twee van de bekendste vrouwelijke heersers, Hatsjepsoet en Nefertiti, voortdurend door mannen uitgedaagd, en Cleopatra vocht zelfs een burgeroorlog uit.