De zeer geleerde Fransman Jean-François Champollion was wel wat gewend.
Weinigen wisten meer van het oude Egypte dan hij. In 1822 had hij het hiërogliefenschrift gekraakt, waarmee er een hele wereld openging voor onderzoekers.
Plotseling gingen 4000 jaar oude stemmen weer spreken. Sindsdien had Champollion honderden Egyptische papyrusteksten ontcijferd en bestudeerd.
De resten van de papyrusrol die nu voor hem lagen in het depot van het Egyptische museum in Turijn, maakten echter korte metten met het verheven beeld dat hij van de Egyptenaren had.
Het eerste deel ging nog wel: het stond vol satirische tekeningen van dieren die zich met mensenzaken bezighouden. Maar de rest was andere koek.
Op de halfvergane papyrusrol van bijna 3000 jaar oud had een onbekende Egyptische kunstenaar de ene seksscène na de andere afgebeeld.
Mannen met een vertrokken gezicht en een enorme penis deden het in allerlei standjes met vrouwen.
Alleen dankzij de scheuren en gaten die er in de loop der eeuwen in de papyrus waren ontstaan, werd er nog iets aan de fantasie overgelaten.
Maar wat er te zien was, was genoeg om de diepgelovige Franse wetenschapper een hartverzakking te bezorgen.
‘De afbeeldingen stellen monsterlijke onfatsoenlijkheden voor, die mij een zeer apart beeld gaven van de wijsheid van de Egyptenaren,’ schreef de onthutste egyptoloog in een brief in 1824.
Papyrus wordt verborgen
Het erotische document in het museum in Turijn heet officieel Papyrus 55001 en is een van de meest raadselachtige en omstreden papyrusrollen uit het oude Egypte.
Nog nooit zijn er vergelijkbare werken gevonden, en nu, bijna 200 jaar na de vondst van het document, zijn er nog veel open vragen rond de oorsprong ervan.
De bijna 3 meter lange papyrus werd naar verluidt aan het begin van de 19e eeuw gevonden in de buurt van het gravencomplex in de Vallei der Koningen.
Het kwam via allerlei omwegen in het Egyptische museum in Turijn terecht in hetzelfde jaar dat Champollion er op bezoek kwam.
Er zijn 12 seksscènes afgebeeld, waarop morsige mannen van middelbare leeftijd het doen met jonge, mooie vrouwen in ingewikkelde standjes.
Zo is er een man te zien met een enorme penis, die gemeenschap heeft met een vrouw in een strijdwagen, getrokken door twee andere, halfnaakte vrouwen.
Champollion noch zijn collega’s wisten zich raad met het document, en het werd weggemoffeld in het depot van het museum.
Tientallen jaren hadden onderzoekers toestemming nodig om het in te mogen zien.
Tientallen jaren lag Papyrus 55001 achter slot en grendel. Slechts enkelen konden hem inzien.
Goden lusten er wel pap van
Terwijl het in de 19e eeuw bekend was dat de oude Grieken en Romeinen niet terugdeinsden voor erotiek, dachten de egyptologen van die tijd dat het volk van de Nijl zedig en ingetogen was. Maar niets was minder waar.
Uit modern onderzoek blijkt dat de Egyptenaren veel vrijer dachten over seks dan eerder aangenomen.
Voor hen hoorde seks bij het leven – in deze wereld en na de dood. Zelfs in het rijk van de goden waren seks en erotiek aan de orde van de dag.
Het Egyptische scheppingsverhaal maakt gewag van een oersoep, Noen, waaruit de goden ontstonden. De belangrijkste was de zonnegod Atoem.
Net als de andere goden beschikte hij over menselijke eigenschappen, waaronder seksuele lusten, die aangewakkerd werden door de liefdesgodin Hathor.
Zij slingerde zich om de zon, waar Atoem zo opgewonden van raakte dat hij ging masturberen.
Toen hij klaar was, slikte hij zijn zaad door en spuwde hij kinderen uit. Die kinderen, Sjoe en Tefnoet, bouwden samen het heelal op.
Ze waren broer en zus, maar trouwden ook met elkaar en kregen kinderen op natuurlijke wijze.
Het was de eerste geslachtelijke gemeenschap en incest in de godenwereld. En hierna deden alle Egyptische goden het volop met elkaar.
Seks buiten het huwelijk mag best
De vrije seks in het godenrijk had zijn weerslag in het ondermaanse.
Anders dan veel gelijktijdige en latere beschavingen kenden de Egyptenaren geen wetten tegen seks voor en buiten het huwelijk.
Maagdelijkheid had geen betekenis. Zo- lang een ongetrouwde man of vrouw het niet al te uitbundig tentoonspreidde, kon hij of zij seks hebben met wie dan ook.
Vooral in de lagere klassen was vrije seks gangbaar. Hoe hoger iemand stond, hoe meer er naar hem gekeken werd, en een reputatie was snel bezoedeld.
Als een man en een vrouw eenmaal getrouwd waren, moest zij haar man trouw blijven. De man moest erop kunnen vertrouwen dat de kinderen die zij baarde van hem waren.
Hij mocht er zelf echter best minnaressen op nahouden. Seks met een dienstmeisje of slavin gold niet als ontrouw.
Maar als een getrouwde man een affaire had met een getrouwde vrouw, konden beiden straf krijgen.
De man kreeg slaag onder de voetzolen of raakte zijn neus of oren kwijt. Ook van de vrouw werd de neus afgesneden, of ze werd zelfs op de brandstapel gezet.
De meesten bleven hun partner echter trouw, ook na de dood. De Egyptenaren geloofden dat ze voortleefden en dat de doden de levenden hielpen. Maar als een levende een dode kwaad deed, kon hij op wraak rekenen.
De doden moest je dus te vriend houden, zoals bijvoorbeeld blijkt uit een brief die een Egyptische weduwnaar aan zijn vrouw schreef:
‘In de drie jaar sinds je dood heb ik geen andere huizen bezocht (om seks met een andere vrouw te hebben, red.), ben ik niet opnieuw getrouwd en ben ik niet naar de prostituees gegaan.’
Op de papyrus staan 12 scènes waarin lelijke mannen het met mooie vrouwen doen. Volgens deskundigen is Papyrus 55001 niet zomaar een Egyptisch pornoblaadje. Het werk kostte namelijk een vermogen om te maken.
Kunst met verborgen boodschappen
Ook in het dodenrijk speelde seks een belangrijke rol.
Ouderen keken er zelfs naar uit om na de dood hun seksleven weer op te pakken – maar dan moest de apparatuur wel in orde zijn.
Balseming was niet afdoende, en veel mannelijke mummies kregen een kunstpenis, en vrouwelijke kunstmatige tepels.
Muurschilderingen en reliëfs in graven barstten van de erotiek – voor wie op de hoogte was van de codes die de kunstenaar gebruikte.
Anders dan bij de papyrus van Turijn gingen de beschilderaars van heilige graven en godentempels een stuk subtieler te werk.
Kunstenaars maakten gebruik van symboliek om bijvoorbeeld de erotische handelingen van een echtpaar te beschrijven.
Lotusbloemen, alruin en eendenkuikens konden een erotische betekenis hebben als ze op een muurschildering waren afgebeeld.
Metaforen waren ook zeer geliefd. Zo kon het woord ‘schieten’ in het oud-Egyptisch ‘het afvuren van een pijl’ betekenen, maar ook ‘ejaculeren’.
De scène waarin de beroemde jonge farao Toetanchamon wordt afgebeeld terwijl hij met zijn pijlen op vogels in de verte schiet, stond voor de Egyptenaren mogelijk voor de vereniging van het echtpaar door geslachtelijke gemeenschap.
Op dezelfde manier zaten ook liefdesgedichten – met name bij de elite – vol geheime boodschappen en sensualiteit.
In een zo’n gedicht schrijft een jonge vrouw aan haar minnaar: ‘Ik ga met jou het water in en kom weer boven met een rode vis die in mijn vingers pulseert.
Ik leg hem op mijn borsten terwijl ik jouw schoonheid bekijk. O mijn held, mijn broeder, kom hier en neem me in ogenschouw!’
Terwijl de elitaire kunst het vooral van suggestie moest hebben, laat Papyrus 55001 duidelijk zien dat de Egyptenaren ook onbeschroomd konden zijn.
De vraag is voor wie en met welk doel de papyrus werd vervaardigd.
Drijft papyrus de spot met de elite?
Pas toen Papyrus 55001 meer dan 150 jaar in het depot had gelegen, trok de Zwitserse egyptoloog Joseph Omlin de stoute schoenen aan en schreef hij er een boek over.
Daarna stortten ook anderen zich op het raadselachtige document. Uit de afmetingen en de tekentechnieken leiden de deskundigen af dat het uit de periode tussen 1307 en 1070 v.Chr. stamt, toen 11 farao’s met de naam Ramses de scepter zwaaiden in Egypte.
Volgens sommigen gaat het gewoon om het oudste pornoblaadje ter wereld. Dat verklaart echter niet waarom er in het eerste deel dieren zijn afgebeeld die zich als mensen gedragen.
Om die reden zien veel egyptologen ook het erotische deel als satire. Dat idee wordt gesterkt door het uiterlijk van de mannen, de reusachtige penissen en de vaak absurde standjes.
Op sommige plaatsen staan bovendien grapjes. Zo zegt een vrouw tegen een man: ‘Wees maar niet bang, ik doe je heus geen kwaad!’
Ergens anders hurkt een vrouw boven een gigantische kruik met de bodem naar boven, terwijl ze tegen een man zegt:
‘Jij kunt me niet bevredigen, dus ik moet deze wel gebruiken.’
Volgens deskundigen verraden een aantal details de bedoeling van het document. Alle mannen op de tekeningen zijn besneden, wat gebruikelijk was voor priesters in het oude Egypte.
Daarnaast staat een van de vrouwen met haar been hoog boven haar hoofd – een typische houding van een priesteres die ter ere van de godin Hathor danst.
Een van de theorieën is dan ook dat de papyrus een poging is om de elite op de hak te nemen, met name de priesters. Maar wie zou zo’n werk laten maken?
De egyptoloog Joseph Omlin denkt dat het goed mogelijk is dat hooggeplaatste officieren van het Egyptische leger achter de papyrus zitten.
Zij hadden het geld en het motief: na de dood van farao Ramses III in 1165 v.Chr. werd Egypte onder zijn opvolgers geplaagd door interne onlusten.
Het leger verloor veel grondgebied, terwijl de tempelpriesters zeer machtig werden. Een theorie is daarom dat de papyrus rondging in kringen van het leger, waar de zwakke heersers en machtige priesters gehaat waren.
Wat het motief ook is, egyptologen zijn ervan overtuigd dat de papyrus niet de enige van zijn soort is geweest.
Waarschijnlijk hebben er veel meer erotische papyrusrollen bestaan, maar zijn die verloren gegaan. En wellicht liggen er nog andere op ontdekking te wachten.