In delen van Europa was het doden van een zigeuner ooit niet strafbaar, en nog in de 19e eeuw konden Roma in delen van de Balkan als slaven worden verhandeld.
De Roma hebben veel te verduren gehad op hun eindeloze reis, die meer dan 1500 jaar geleden in India begon, toen het migratietijdperk ten einde liep.
Maar de ontberingen van een van de laatste nomadische gemeenschappen begonnen pas echt toen de krakende woonwagens Europa binnenrolden.
Ga mee op de roadtrip van de Roma – van India in de donkere middeleeuwen naar het eerste wereldcongres van het reizende volk en de erkenning als UNESCO-werelderfgoed.
Een volk dat onderweg is ontstaan
Oudere foto van onbekende jonge Romavrouwen en -kinderen, getekend door het leven en het rondtrekken.
Europa is het dichtste dat de Roma bij een thuisland kunnen komen, nadat het staatloze volk in zijn omzwervingen bijna alle uithoeken van de wereld heeft bereikt. Tussen de 10 en 12 miljoen van de 15-18 miljoen Roma wereldwijd verblijven in Europa.
Dat is ver weg van het noordwesten van India, waar de Romareis zo’n 1500 jaar geleden begon.
Om onbekende redenen verliet een Indiaas nomadenvolk tussen 500 en 600 zijn thuisland om naar het westen te trekken.
In de eeuwen daarna trok het nomadische volk door het huidige Iran en Turkije naar het westen.
Onderweg vermengden de reizigers zich met andere stammen, en er ontstonden een gemeenschappelijke identiteit, taal en tradities onder de nomaden.
De Roma werden dus pas een volk toen ze India verlieten.
‘Op mijn zeer lange weg kwam ik veel gelukkige Roma tegen.’ De eerste regel van het volkslied van de Roma
Waar komen de Roma vandaan?
De Roma noemen India ‘Baro Than’ - het grote vaderland - en het gebied in Noord-India dat zij verlieten is nog steeds het thuisland van de twee broedervolken van de Roma, de kasteloze Banjar en Kalbelia.
Taal, DNA-sporen en lokale legendes wijzen in dezelfde richting
Eeuwenlang werd gedacht dat de Roma uit Egypte afkomstig waren, maar DNA-onderzoek en taalkundige overeenkomsten tussen het Hindi en het Romani hebben uitgewezen dat ze uit India kwamen.
De pest maakte de Roma tot slaaf
Rond 1000 arriveerden de Roma in Constantinopel in het Byzantijnse Rijk. Hier verdienden ze de kost als narren, muzikanten en slangenbezweerders.
Begin 14e eeuw trokken de Roma verder Europa in. Hun karavaanroute eindigde aanvankelijk in Roemenië, dat toen bestond uit de vorstendommen Walachije, Transsylvanië en Moldavië.
De Roma werden er lang niet zo gastvrij ontvangen als in Constantinopel.
De zigeunerfamilie op het schilderij zat om onbekende redenen in een gevangenis toen de Zweedse schilder Carl d’Unker, die in Düsseldorf woonde en werkte, in 1864 dit werk maakte.
In Roemenië woedde, net als in de rest van Europa, de pest – alleen al tussen 1347 en 1351 stierven er zo’n 75 miljoen mensen op een bevolking van circa 200 miljoen.
De behoefte aan arbeidskrachten op de Roemeense landgoederen was groot, wat de adel ertoe aanzette de nieuwe immigranten als slaven te gebruiken.
Rechten bestonden niet voor de Roma, die bij wet werden vervolgd en gediscrimineerd en in Roemenië over het algemeen als onmenselijk werden beschouwd.
Zoals een Roemeens gezegde destijds luidde: ‘Een zigeuner is net zo min een mens als een grasspriet een boom.’
In Moldavië werd een Romaslaaf levend verbrand als hij een vrouw verkrachtte. Als een Roemeen dezelfde wandaad beging, kreeg hij geen straf.
Op de poster uit 1852 wordt een veiling in Boekarest in Roemenië aangeprezen waar Romaslaven werden verkocht.
Sommige Romaslaven werden zelfs gecastreerd – de skopici – zodat zij als koetsiers voor rijke vrouwen konden werken zonder het risico dat ze zich aan hen vergrepen.
In Transsylvanië werd de slavernij al in de 14e eeuw afgeschaft, maar in Moldavië en Walachije bestond die nog tot halverwege de 19e eeuw.
Toen de slavernij in Roemenië volledig werd afgeschaft, waren er volgens historici tot wel 600.000 Romaslaven in het land.
‘Een zigeuner is net zo min een mens als een grasspriet een boom.’ Roemeens gezegde
De bijdrage van de Roma aan het werelderfgoed
Flamenco ontstond eind 18e eeuw in Zuid-Spanje, met invloeden uit Afrika, Arabië – en vooral van de Roma. ‘El Jaleo’ uit 1882 is van de Amerikaanse schilder John Singer Sargent (1856-1925).
Het is niet verwonderlijk dat de barre omstandigheden in Roemenië sommige Roma ertoe brachten het land te verlaten, en tussen 1415 en 1425 trokken veel Roma naar het Iberisch schiereiland.
Hier werden ze aanvankelijk gewaardeerd als bekwame ambachtslieden en handelaren, maar toen koning Ferdinand en koningin Isabella in 1480 de Inquisitie instelden, vonden de Roma opnieuw een flinke hobbel op hun weg.
De echtelieden, die elk hun land hadden ingebracht, wilden een verenigd Spanje creëren, en de Roma kregen de keuze: assimileren – hun taal, kleding en lokale tradities opgeven – of het land uit.
De gedwongen assimilatie lukte maar deels. De Inquisitie kon de cultuur van de Roma, vooral hun muziek, niet onderdrukken.
Na verloop van tijd werd die de basis van de muziekstijl die nu bekendstaat als flamenco en in 2010 werd opgenomen op de UNESCO-lijst van immaterieel werelderfgoed.
De kenmerkende muziekstijl van de Roma, met wortels die teruggaan tot India, heeft een belangrijk stempel gedrukt op de westerse muziek – van klassieke muziek tot jazz en rock.
Kindbruiden en zigeunerbendes
Door de eeuwen heen zijn zigeuners met argwaan bejegend, maar soms ook met een zekere empathie, zoals op dit schilderij uit 1886 van György Vastagh.
Veel Roma bleven in Spanje en probeerden in het geheim hun nomadische levensstijl te behouden, terwijl anderen naar het noorden trokken.
In de 16e eeuw waren de Roma over het grootste deel van Europa uitgewaaierd – van Scandinavië in het noorden tot Spanje in het zuiden, en van Engeland in het westen tot Rusland in het oosten.
De reizende Roma verdienden meestal de kost als muzikanten, ambachtslieden, narren, magiërs en waarzeggers.
Ze vestigden zich in tenten en woonwagens in grote familie- of clangemeenschappen – de bands – in en rond de steden.
Zowel toen als nu was het gezin de ruggengraat van de Romagemeenschap.
De structuur binnen het Romagezin was sterk patriarchaal: de vader bracht het geld binnen, terwijl de vrouw thuis bleef om voor de kinderen te zorgen en het huishouden te doen.
Dochters werden op zeer jonge leeftijd uitgehuwelijkt, soms al vanaf 12 jaar. Dit komt nog steeds veel voor in verschillende Romagemeenschappen.
Romacultuur past zich aan
Het rode wagenwiel symboliseert de aanwezigheid van de Roma in elk land. De grootte van het wiel en de nuance van de kleur groen geeft aan hoe groot de populatie is. Hoe feller het groen, hoe meer Roma er in het land wonen. De kleur en de symboliek zijn geïnspireerd op de Romavlag (zie hieronder).
De cultuur van de Roma heeft zich aangepast aan de omringende samenleving. Daarom is het moeilijk om een specifieke Romacultuur te definiëren.
De Roma delen niet één religie, maar belijden meestal het geloof van het land waar ze verblijven.
Hun sociale gedrag wordt echter nog steeds grotendeels beïnvloed door hun Indiase afkomst – met name het hindoeïsme.
De relatie tussen onzuiverheid en zuiverheid is een belangrijk kenmerk van het hindoeïsme. Alles wat met het onzuivere wordt geassocieerd, moet gescheiden worden gehouden van al het zuivere.
Zo beschouwen de Roma de geslachtsdelen en het onderlichaam als onrein. Daarom worden broeken, jurken en ondergoed apart van andere kledingstukken gewassen.
Geboorten gelden ook als onrein en moeten buiten de woning plaatsvinden. In de eerste 40 dagen na de bevalling wordt de moeder als onrein beschouwd.
Gedeporteerd naar kolonies in Amerika
Moord, slavernij en verdrijving waren eeuwenlang de realiteit van de Roma. Nadat het ergste van de vervolging voorbij was, bleven de Roma echter als paria’s aan de rand van de beschaving leven. Schilderij van Alois Schönn uit 1857: Zigeunerkamp bij de rivier.
De bijzondere levenswijze en het donkere uiterlijk van de Roma maakten hen niet alleen ongewenst in Spanje.
Overal waar de Roma met hun woonwagens en tenten aankwamen, werden ze met afschuw en veroordeling ontvangen.
In 1500 verbande de Duits-Roomse keizer Maximiliaan II alle Roma uit het rijk en verklaarde hij dat zijn onderdanen straffeloos Roma mochten doden die zich binnen de grenzen van het rijk bevonden.
Dat kwam omdat de Roma ervan werden beticht ketters te zijn, zwarte magie te beoefenen en kinderen te ontvoeren.
Dezelfde vooroordelen over de ‘zigeuners’ bestonden ook in andere Europese landen.
In de 16e eeuw werden de Roma bij wet verdreven in o.a. Frankrijk (vanaf 1504), Zweden (vanaf 1525), Engeland (vanaf 1530) en Denemarken (vanaf 1536).
Vanaf 1538 depoteerde Portugal Roma naar de kolonies in Amerika, en al snel volgden Spanje en Engeland.
In de volgende eeuwen werden duizenden Roma over de Atlantische Oceaan gestuurd om als slaven te werken op suikerrietplantages en katoenvelden.
Tegenwoordig leven de afstammelingen van de Romaslaven in Virginia, Louisiana, Cuba, Brazilië en op de Caribische eilanden.
Genocide door de nazi’s
Bijeengedreven Roma in de nazitijd in de Zuid-Duitse stad Asperg. De volgende halte waren de concentratiekampen.
Toen Adolf Hitler in 1933 aan de macht kwam in Duitsland, bereikte de vervolging van de Roma een dieptepunt.
In 1935 voegden de nazi’s de Roma toe aan de Rassenwetten van Neurenberg: een speciaal decreet beschreef de ‘zigeuners’ als een inferieur volk en ‘vijanden van de raciale staat’.
Tot het einde van de Tweede Wereldoorlog vermoordden de nazi’s en hun collaborateurs tussen de 200.000 en een half miljoen Roma in concentratiekampen.
De lange reis van de Roma van India naar alle uithoeken van Europa is hachelijk en vol ontberingen geweest. En zelfs nu is de weg naar respect, erkenning en gelijke behandeling met andere Europeanen nog erg lang voor de Roma.
Uit onderzoeken blijkt dat 80 procent van de Roma in de EU momenteel onder de armoedegrens leeft, en bijna de helft van de Europeanen zegt zich onveilig te voelen in de buurt van Roma.
Lees meer over de nazi-genocide op de Roma
Hoe moeten we de Roma noemen?
De serie prenten van Jacques Callot uit de 17e eeuw over Roma onderweg is wellicht geïnspireerd op een reis van Nancy naar Rome die hij zelf maakte in het gezelschap van een groep Roma.
Eeuwenlang noemden de Britten de Roma gypsies – een verkorte versie van ‘Egyptian’ (Egyptisch) – omdat men dacht dat de nieuwkomers uit het land van de Nijl kwamen. Nu draagt het nomadenvolk de gemeenschappelijke naam Roma, wat ‘mens’ betekent in het Romani. Lokaal hebben de Roma echter eigen namen aangenomen.
Athingani
Toen de Roma zo’n 1000 jaar geleden Constantinopel bereikten, werden de Indiase kolonisten athingani genoemd. Dat woord kan worden vertaald als ‘onrein’ of ‘ketter’.
Egyptenaren
De discriminatie ging door toen de Roma naar Europa kwamen. Daar werden ze ‘zigeuners’ genoemd. Zigeuners worden in het Engels gypsy genoemd en in het Spaans en Frans gitanos en gitanes. Dit zijn allemaal denigrerende verbastingen van ‘Egyptenaren’: lange tijd geloofden de Europeanen dat de Roma uit Egypte kwamen.
Mens
Tegenwoordig wordt ‘zigeuner’ als racistisch beschouwd en geeft de etnische minderheidsgroep de voorkeur aan de term Roma, die ‘mens’ betekent in de traditionele Romani-taal.
Travellers
Hoewel de Roma in Europa een gedeelde taal en geschiedenis hebben, zijn er grote verschillen, afhankelijk van waar ze zich hebben gevestigd. De taal en cultuur van de Roma hebben immers de kleur van de omringende samenleving aangenomen, en in landen als Engeland, Spanje en Duitsland noemen ze zichzelf respectievelijk travellers, kalé en sinti. Dit laatste verwijst naar de regio Sindh in India, waar de Roma vermoedelijk vandaan komen.
Internationaal Romani Congres
De Romavlag werd aangenomen tijdens het wereldcongres van 1971 en heeft drie kleuren: het groen symboliseert de natuur en het blauw de lucht. Het rode wiel in het midden, dat hemel en aarde verbindt, is een hindoeïstisch ashoka-wiel, dat ook voorkomt op de Indiase vlag.
Op 8 april 1971 werd in de Engelse plaats Orpington, in de buurt van Londen, het eerste Internationaal Romani Congres gehouden. Voor het congres kwamen in totaal 23 vertegenwoordigers van Romagemeenschappen uit negen Europese landen bijeen.
Bijna 1000 jaar lang waren de staatloze nomaden in heel Europa gediscrimineerd, vervolgd en gemarginaliseerd, en de wonden van de uitroeiing van honderdduizenden Roma door de nazi’s een kleine 30 jaar eerder waren nog niet geheeld.
De missie van de deelnemers aan het congres was dan ook duidelijk: de Roma moesten worden erkend als een volk zonder land en als een nationale minderheid met dezelfde rechten als hun medeburgers.
Tijdens het congres werd besloten de racistische term ‘zigeuner’ te vervangen door Roma, wat in de officiële taal van de Roma, het Romani, gewoon ‘mens’ betekent.
De in 1933 ontworpen Romavlag werd gekozen als officiële vlag en het lied Djelem, djelem van de Servische Romamuzikant Žarko Jovanović werd uitgeroepen tot het officiële volkslied van de Roma.
Djelem, djelem betekent: ‘Ik dwaalde, ik dwaalde’, en het lied begint met de woorden: ‘Op mijn zeer lange weg kwam ik veel gelukkige Roma tegen’.